MS Hahu Sosializa Lei Kontrola Tabaku Ba Publiku

Hafoin Prezidente da Republika promulga lei kontrola tabaku iha dia 2 Junu 2016, Minsiterio Saude (MS) komesa halo sosializasaun lei ne’e ba iha publiku.

Xefe Departamentu Moras La hada’et, doutor Helder Juvinal, hateten liu husi enkontru Konselho Ministru fo durasaun fulan neen (6) ba MS atu halo sosializasaun ba publiku antes implementa tanba publiku presiza iha konesementu ba lei ida ne’e. 

“Prazu ne’ebe fo ba ami fulan neen deit atu ami bele halo sosializasaun ba komunidade sira antes implementa,” nia hateten via telefone. 

Nia dehan, lei ne’e hetan ona promulgasaun maibe seidauk tama em vigor liu –liu sansaun adminsitrativu ba ema ne’ebe viola, tanba presiza halo sosializasaun ba publiku uluk. 

Maske nune’e, nia dehan iha ona asaun balun mak ministerio halo hanesan tau avizu: bandu fuma iha fasilidade saude sira hotu, edifisios publiku balun inklui mos eskola sira. 

Kona ba sistema kontrolu, nia informa tuir lei kontrolu tabaku artigu 25, sei estabelese komisaun nasional kontrola tabaku hodi implementa lei ne’e, liu –liu kria mekanismu kontrolu iha fatin publiku no transporte publiku ne’ebe tama iha zona livre. 

“Ami tenta atu konvense superior sira bele hamosu duni konselho ne’e tuir lei haruka,” nia hatutan. 

Nia hateten, iha tinan 2015 governu kria dekretu lei kontrolu tabaku, ho objetivu atu kontrolu sirkulasaun no uzus tabaku iha Timor –Leste, tanba peskiza hatudu numeru moras la hadaet (kankru, diabetes, atakasaun fuan no seluk tan) ne’ebe kauza husi tabaku aas no prevalensia jovens fuma sigaru aas mos. 

Tuir dadus peskiza MS nian kona ba risku moras la hada’et iha tinan 2014, hatudu katak mane 71% ho 29% feto (idade 15-60) fuma sigaru ativu no survey Global Youth Tabaku 2013,  foinsa’e Timor oan (13-15) 61.9% dala ruma fuma sigaru no 42.4% mak ativu fuma sigaru. 

Iha fatin seluk Xefe Departamentu Legislasaun Minsiterio Saude, Claudino Rosario, hateten lei ne’e la totalmente bandu fuma maibe atu kontrola no regularize uzus tabaku iha Timor, tanba ne’e iha artigu ida mak fo dalan atu kria espasu ba fuma iha edifisio publiku sira. 

Nia hatutan, iha lei artigu 26 (infracoes e coimas) katak sei fo sansaun ba ema ne’ebe fuma iha fatin zona livre no ema sira ne’ebe fa’an tabaku ba labarik idade 17 mai kraik.   

Kona ba sansaun, nia dehan sei fo sansaun administrative ba individu no emprezario sira hahu husi $50 to’o $20,000. 

Entretantu Membru Parlamentu (MP), Antoninho Bianco, preokupa ho governu nia sistema atu kontrolu uzus tabaku iha rai laran, liu –liu transportes publiku.

  

“Regras ita iha ona, agora se los mak sei kontrola no fo sansaun ba sira ne’ebe fuma iha fatin publiku,” nia pergunta. 

Tanba ne’e,nia husu governu atu estabelese mekanismu kontrolu ne’ebe integradu, nune’e bele halo kontrolu ne’ebe diak no redus duni persentagen ne’ebe iha. 

Nia mos bolu atensaun ba pasageirus hotu atu kontribui maka’as liu tan iha kontrolu, tanba sigaru suar fo impaktu ba ema nia saude mos. 

“Pasageirus iha kareta laran kontrola malu, se kondutor nafatin fuma, pasageirus tuun hotu lalika sa’e kareta ne’e, ho nune’e mak motorista sira sei la fuma tan,” nia sujere.

The Dili Weekly