Prezidente
Partidu TRABALHISTA, Angela Freitas, sai mos sasin ba asina akordu entre
lideres Timor Leste halo ho Australia iha Palasiu Governu Dili 20 Maio 2002,
afirma katak, Mari Alkatiri, José Ramos Horta no Kay Rala
Xanana Gusmão, la iha direitu atu asina akordu tratadu tasi Timor ho Governu
Australia, tanba momentu ne’e Governu tranzisaun hela.
“Primeiru
ha’u hato’o ba Alexander Downer nudar Ministru Negosiu Estranjeiru
Australia, hanesan deputadu membru Parlamentu
tranzitoriu, ha’u hato’o ha’u nia preokupasaun katak, Mari, Horta nomos
Xanana la iha direitu atu asina akordu ne’e, tanba iha tempu ami
nian ne’e, tempu tranzisaun, seidauk iha Governu difinitivu
ida,”preokupasaun ne’e hato’o hosi Angela Freitas ba JN-Diário iha Bairo
dos Grilhos Kuarta (30/03).
Tuir
Angela Freitas, ukun nain hirak ne’e hanesan asina nakdedar deit. Tanba atu asina
akordu ne’e tenki iha Governu definitivu ne’ebe eleita hosi
povu.
“Segundu
rezolusaun Nasoens Unidas ninian iha Timor Leste la’os
para atu halo negosiasaun kualker rikusoin ne’ebe
maka ita iha Timor Leste, sira viola tiha
ona,”dehan Angela Freitas.
Nia
dehan, antes ne’e nia simu dokumentus ida no nia rasik estuda
dokumentus ne’e katak, iha artigu barak ne’ebe koalia momos la fo
vantajen ba Timor Leste.
“Ha’u
koalia mos ho Sergio Viera de Melo katak, sira
viola tiha rezolusaun Nasoens Unidas nian ba sira nia
prezensa iha Timor Leste,”dehan Angela Freitas.
Nasoens
Unidas laiha señor halo negosisaun asina akordu kona-ba tratadu
rikusoin kualker nasaun. Maibe pelo contrario iha situasaun ne’ebe
maka emerjensia ema ida rua ninia desizaun politika, ninia
estratejika politika, asina tiha akordu ida ne’ebe maka to’o ikus ninia
konsekuensia bo’ot tebes ba povu no nasaun ida ne’e.
“Dala
barak ha’u aprezenta preokupasaun ba Nasoens Unidas, Sergio de Melo no Peter
Galbraith ne’ebe iha Timor Sea, ha’u hateten, ita bo’ot
la iha señor negosisaun kona-ba rikusoin Timor ninian, ita nia
prezensa Nasoens Unidas ne’e atu estabelese fo seguransa ba rai ida
ne’e nomos ajuda tranzisaun ne’e atu instala makina Estadu
nian,”Angela Freitas kontinua dehan.
Angela
haktuir, tanba sa ida maka Nasoens Unidas iha
ne’e hola parte fali ba negosiasaun akordu rikusoin ne’ebe maka
Timor ninia rain, ida ne’e sala bo’ot. Tanba ne’e kulpa ne’e atu fo
lolos ba ukun nain sira ne’eb’e asina akordu ne’e.
“kulpa
ne’e fo ba sira, liu-liu señor Mari Alkatiri, ne’ebe que iha
momentu ne’e kaer pasta nudar Primeiru Ministru, kaer pasta nudar
Ministru Ekonomia, ne’ebe la iha lejitimasaun hosi povu nia ba ne’e asina
dokumentu ida ne’ebe que kona-ba riku soin Timor nian, ne’ebe la
partensia ema ida rua nian, riku soin nasaun ne’e partensia ba Timor
tomak,”dehan Angela Freitas.
Ne’e
duni Angela Freitas lakohi sira hirak asina akordu tratadu ne’e sai fali Anju
hodi lohi fali povu.
“Labele
mai lohi fali povu no komunidade Timor Leste hasoru fali komunidade Australia,
ida kan ita estraga relasaun diplomatika, la’os deit parte Governu, maibe
komunidade em jeral. Hanesan politika ita buka oinsa meius oinsa atu bele
hametin tan relasaun ita nia diplomatiku, oinsa maka ita bele
konkista nasaun sira avansadu hanesan ne’e atu nune’e sira
bele mai aseita akordu ida ne’ebe maka ita fo sira atu nune’e sira mos haree
direitu ne’e tuir lei tasi ninian,”hateten tan Angela Freitas.
Angela
Freitas subliña katak, durante ne’e sira hirak agora kaer ukun ne’e taka
informasaun barak ba publiku atu publiku labele hatene sira nia bosok ne’e.
Nune’e to’o ikus sira ne’ebe hola parte iha asina akordu ne’e fase liman tiha
povu maka lori todan.
“Tanba
ita haree katak, kuandu sira halo negosisaun komesa kedas
iha tinan 2000, ne’e koalia kona-ba Joint Petroleum
Development Area (JPDA), tuir fali sira koalia iha tinan 2001 kona-ba
Memorandum Greater Sunrise, iha asina primeiru momentu kedas iha 20 Maio
2002,”tenik Angela Freitas.
Akordu
ne’e, nia dehan, kobre ba area hot-hotu ne’ebe ema bolu JPDA.
Ne’ebe TL kontinua nafatin ho tratadu ida ne’ebe sira asina ho
Indonesia, sira hatene katak, tratadu ne’ebe maka akordu ho
Indonesia, tenki kansela total, tanba TL independensia ona.
“Tanba
sa maka ita kontinua nafatin ho akordu tratadu ne’ebe
Australia asina ho Indonesia, iha momentu kuandu asina iha tinan 2002,
ida ne’e sem (laiha) fronteira maritima, ne’ebe nia akordu ne’e 30
anos, ha’u halo intervensaun iha momentu ne’eba porque Partidu
TRABALHISTA la konkorda ho akordu ne’ebe kona-ba tasi Timor sem
delimitasaun fronteira maritima, ita labele asina akordu sem limitasaun
fronteira maritima,”dehan Angela Freitas.
Tuir
Angela, maske Timor-Leste momentu ne’e iha situasaun emerjensia hanesan presiza
finanseiru atu finansia Estadu, maibe labele fan Timor-Leste ba Australia ho
asina akordu arbiru hodi la tetu nia konsekuensia ne’ebé bo’ot no agora dadauk
nasaun ne’e hasoru todan tebes.
“Ita
labele fan ita nia rai, tanba deit osan. Ita la iha rajun ba ida
ne’e, ita iha opsaun barak ne’ebe mundu ne’e oferese, liu hosi Banko Mundial,
ho komunidade nasaun sira seluk, ne’ebe sira fo sira nia finanseiro depende ba
nasaun rua ne’e,”hateten Angela Freitas.
Angela
Freitas haktuir, razaun Mari Alkatiri sira asina akordu ne’e, tanba dehan,
presiza osan. “Tanba deit presiza osan ita fan tiha ita nia
rai, ida ne’e la’os razaun, ida ne’e zero toleransia, ida ne’e krime hasoru
nasaun, krime hasoru povu,”haklaken Angela Freitas.
Nune’e
mos ho akordu ne’ebe maka asina ona entre lideransa Timor oan sira ne’e
ho Australia, nia dehan, laiha ona dalan. Tanba nia dehan, lideransa TL ne’ebe
asina akordu ne’e maka fo tiha ona frakeza no laiha kapasidade atu estuda
vantajen ho desvantajen husi akordu ne’ebe Australia sira fo ba TL.
“Ha’u
hanoin la iha ona dalan ba negosisaun ona, tanba
iha tratadu ne’e esplika momos katak, durante 50 anos parte rua
ne’e labele koalia ba fronteira maritima,”Angela Freitas hateten.
Nia
relembra katak, tuir Partidu TRABALHISTA ninia haree, iha momentu kuandu
ukun nain Timor-Leste sira asina akordu iha tinan 2002 ne’e ba deit 30 anos.
Halo nusa maka sira brani tan asina iha tinan 2007, aumenta tan ba 20 anos, sai
tiha ba 50 anos ona sem fronteira maritima.
“Inves
ita hadia akordu iha tinan 2002, maibe ita aumenta tan ba 50 anos,
agora ita atu fo sala ba se Australia? ou ita fo sala ba Governu Timor
Leste, ema sira involve iha akordu ne’e,”dehan Angela Freitas.
Nia
hatutan, kuandu koalia kona-ba asuntu mina rai ne’e problema bo’ot,
nasaun ne’e nian soberania ne’e duni labele halimar.
“Bainhira
ema koalia tratadu mina rai tenke ema iha koñesimentu maka koalia iha
Televisaun ne’ebe estraga hotu prosesu prepara ba negosisaun ne’e. Ne’e
duni Partidu TRABALHISTA fo hanoin katak, importante liu ita
hadia ita nia uma laran, importante liu ita tenke forma konselhu
permanente ba tratadu mina rai ne’e, ne’ebe kompostu hosi jurista,
kompostu ho ekonomista, kompostu hosi politiku sira ne’ebe iha koñesimentu
desde inisiu komesa kedas iha akordu Australia asina ho Indonesia
nian,”tenik Angela Freitas.
To’o
notisia ne’e hatún seidauk hetan konfirmasaun husi autor sira ne’ebé uluk asina
akordu konba tratadu tasi Timor.
Manuel
Tilman: “Akordu CMATS provizoriu deit”
Nune’e
mos, Jurista no ekonomista Timoroan, Manuel Tilman hatete, akordu Certain
Maritime Arrangements in the Timor Sea (CMATS) ne’e provizoria deit, se Timor
Leste define ona ninia fronteira maritima liu husi dalan median line, maka
automatikamente akordu ne’e invalidu.
“Tratadu
tasi timor ho CMATS ne’e provizoriu, wainhira seidauk difini lolos ita nia
fronteira maritima liu husi median line,” dehan Dr. Manuel Tilman ba JN-Diario
foin lalais ne’e iha nia kna’ar fatin Beach Garden, Praia dos Coqueiros.
Nia
esplika, tasi Timor ne’e iha prinsipiu rua, fronteira maritima soberania katak,
define ita nia baliza husi tasi, rai maran no lalehan ba to’o iha ne’ebe. Ida
ne’e mak ita seidauk resolve. Nune’e mos ho akordu Tasi Timor no CMATS.
Mesmu
nune’e, Timor Leste kontinua hakas an atu bele tur hamutuk ho Indonesia ho
Australia iha meza negosiasoens hodi deside ninia direitu soberanu.
Nia
kontinua esplika, iha tinan 1972 Governu Portugal ho Governu Australia atu hahu
diskuti fronteira maritima, maibe Portugal dehan labele tanba Timor kolonia
ida.
Maibe
iha tinan 1989, Australia rekuñese katak, Timor integra ona ba Indonesia,
entaun sira nain rua halo tiha tratadu ida.
Tratadu
ne’e fahe tiha tasi ne’e ba grupu tolu, A, B no C. Ida A ne’e ba Australia, B
ne’e mak sentru no C ne’e ba Indonesia. Timor Leste nudar provinsia ida husi
Indonesia entaun nia hamutuk hela iha linha ne’e.
Agora,
nia kontinua tan, Tasi Timor ne’e tama iha segunda opsaun, primeira opsaun mak
fronteira maritima soberania. Tanba deit persiza finanseiru hodi sustenta
nasaun maka ita pending tiha negosiasaun fronteira maritima soberanu, ita tama
liu ba diskuti tratadu Tasi Timor.
Tratadu
Tasi Timor ne’e mos ita halo bazeia ba artigu 83 husi United Nations Convention
on the Law of the Sea (UNCLOS), artigu ne’e dehan, wainhira seidauk hetan
rezolusaun difinitiva konaba fronteira maritima uza continental shelf
(plataforma continental) ka median line. Enkuantu lato’o akordu
final ba ida ne’eba, nasaun ne’ebe que iha problema bele hetan dalan ida ne’ebe
provizoriu.
Ida
ne’e mak Timor Leste halo iha Tasi Timor dehan katak, maske Timor Leste nia
fronteira maritima seidauk diskuti, maibe adopta dadaun temporariamente akordu
ida iha tinan 1989 hodi simu dehan katak, A ne’e ba Australia C ne’e mai Timor
no B ne’e mak bolu Joint Petroleu Development Area (JPDA).
“Agora
JPDA ne’e mak prejudika ita, liu-liu iha futuru wainhira ita tama ba
dezenvolvimentu greater sunrise, tanba tuir akordu 1989 nian ne’e, ita hetan
greater sunrise ne’e 18% deit.
18%
ne’e mai husi, 22,10% tama iha JPDA 78,90% tama ba Australia, ne’e ita
labok.ida 22,10% ne’e Australia sei mai foti tan 10% tanba zona dezenvolvimentu
konjuntu, entaun final ita so hetan deit 18%, ne’e ita lakon,” esklarese nia.
Tanba
ne’e mak, la sala kuandu estudante sosiadade no povu tomak tun ba estrada
hakilar hodi ejize ba Australia atu rezolve fronteira maritima liu husi dalan
median line, tanba ne’e direitu soberanu TL.
“Lei
konvensaun internasional konaba tasi uza mak median line, se ita uza linha
klaran mak greater sunrise 100% ita nian,” afirma nia.
Nia
mos tenta atu esplika akordu Tasi Timor ho CMATS katak, CMATS ne’e rezultadu
husi akordu Tasi Timor atu bele rezolve buat balun iha Tasi Timor, maibe akordu
ne’e rezolve buat diak no buat aat mos.
Iha
tratadu Tasi Timor dehan katak, tinan 30 mak ita foin deskuti fronteira
maritima soberania, agora ita buka osan finanseia estadu. Maibe iha 2005 ba
2006 mosu fali CMATS ne’ebe sae tiha ba tinan 50 mak foin deskuti fronteira
maritima. Bele diskuti antes, maibe minarai maran tiha ona iha rai okos.
Akordu
CMATS ne’e mos fo kompesasaun oituan mai Timor katak, labuat ida rendimentu
final ne’e 50:50 liu-liu konaba Greater Sunrise.
Australia
dehan, maske Timor lahetan 50%, maibe rendimentu final ne’e Australia ho laran
luak fo Timor 50%, tantu se ita iha deit 18% sira fo tan 32% ita simu hamutuk
50%.
“Akordu
Esplorasaun no dezenvolvimentu mina no gas ida ne’e mak Dr. Mari Alkatiri ho
Dr. José Ramos Horta mak asina, ida ne’e mak lori ita ba tratadu tasi Timor ho
CMATS ne’e,” tenik nia.
Jurista
Timoroan ne’e reafirma, TL bele diskuti fonteira maritima soberanu no
dezenvolvimentu no esplorasaun mina no gas temporaria ne’e hamutuk, maibe
depende mos ba Governu nia jestaun finanseira, tanba desizaun ida bele implika
ita nia vida nasional.
Basa
media line ne’e la rezolve aban, maske ita obriga Australia mai tur iha meza
negosiasoens, ne’e ita sei lori tempu naruk.
Tuir
nia, Timor Leste tama uluk lai ho fronteira maritima soberanu, maibe tenki
fiksa tiha lai nia prazu, iha tinan lima mai ita resolve buat ne’e kalae?
Entaun
ita haluha dezenvolvimentu ho esplorasaun mina no gas ne’e, tanba ita sei iha
osan fundu minarai US$16 biloens no ita bele sustenta nasaun wainhira ita halo
manajementu diak.
Bainhira
Governu halo jestaun diak ba fundu minarai $16 biloens ne’e, ita nia maun bo’ot
Xanana Gusmão bele hakat ona ba meza negosiasoens buka dalan hodi hetan media
line atu hetan Timor Leste nia soberania fronteira maritima.
“Ita
bele halo buat rua ne’e hotu, maibe perioridade mak fronteira soberania, sei
ida ne’e mak ita nia perioridade ita hotu tun ba estrada hatudu ba mundu tomak
katak, ami iha direitu atu difini fronteira maritima aumesmu tempu ita bele
buka fali dalan nasoens unidas no lori kazu ne’e ba tribunal do mar no tribunal
de justisa,” hatete ekonomista ne’e.avi/nty
Jornal
Nacional