Veteranu
balun iha Oe-Cusse kestiona sosializasaun ba Zona Espesiál Ekonomia Sosiál
Merkadu (ZEESM). Tendensialmente, sosializasaun ZEESM ba de’it matenek sira iha
vila laran maibé ba povu sira iha área rurál lae.
Atu
hatene kle’an, veteranu no lia na’in Oe-Cusse, José Ote (JO) ko’alia ba
jornalista sira iha nia rezidénsia, Masin Boot, Oe-Cusse, 28 Novembru 2015.
JORNALISTA:
Nu’udar ema veteranu ida, oinsá ita nia haree kona-ba projetu ZEESM ne’ebé
hala’o daudaun iha Oe-Cusse?
JO: Kona-ba
ZEESM ne’e nia mai lori dezenvolvimentu ida parte aspeitu fíziku. Maibé ha’u
simu, aspeitu fíziku no la’os fíziku tenke la’o hanesan. Iha ekivalénsia.
Labele todan ba parte ida tanba Oe-Cusse ne’e rai ida ne’ebé Timor nia orijen
ne’e hosi ne’e. Ne’eduni, nia la’os o orgullu no patarata de’it tanba haree ba
buat ne’ebé matan kona no nabilan. Maibé tenke haree mós saida maka valores
umanas nian.
ZEESM
ne’e agora seidauk. Ita maka naran uza ZEESM ne’e tau ba kareta no ba surat,
maibé afinal kuandu ita haree loloos ne’e ZEESM seidauk tama. Investimentu
ne’ebé agora tama iha ne’e para dezenvolve mega projetu sira ne’ebé la’o
daudaun ne’e investimentu hosi governu RDTL.
Ita
haree realidade hatudu katak festa ida ne’e ita halo hanesan evidénsia ida.
Tanba saída maka povu suku 18 la tún mai para festeza loron akontesimentu rua
ne’e. Ha’u haree partisipasaun povu Atoni iha suku 18 ne’e la partisipa. La
partisipa tanba Governu la fó importánsia ba povu ida ne’e. Iha orsamentu,
maibé lakohi aloka ba iha komisaun para halo oinsá movimentasaun povu ne’e bele
mai.
JORNALISTA:
Onsá ita nia haree kona-ba sosializasaun ZEESM nian ba iha komunidade?
JO: Ha’u
mós komunidade, maibé ha’u haree sosializasaun ZEESM nian ba komunidade ne’e só
primeiravez de’it kuandu seidauk tama autoridade tanba ZEESM ho autoridade mai
uluk ne’e, señor Marí Alkatiri maka lori. Sira mai, sosializa de’it iha vila
laran. Seidauk to’o iha povu. Nia alvu ne’e ba de’it ema sira ne’ebé matenek,
maibé ba povu ne’e seidauk iha.
JORNALISTA:
Sosializasaun ba ZEESM ne’e liu-hosi igreja ho autoridade lokál, to’o ohin
loron ne’e la’o oinsá?
JO: ZEESM
mai uluk tanba foti ona prezidente ZEESM ne’e maka señor Marí Alkatiri, entaun
nia mai kedas ho nia ekipa maka sosializa. Sira iha ona estatutu ida kona-ba
ZEESM ne’ebé ba ekonomia de’it, depois sira halo tiha sira nia programa hotu
aprezenta iha Parlamentu ne’ebá.
Entaun,
sosializasaun tuir mai maka ZEESM mai hamutuk ho Governu. Depois sira haree atu
hili tan boot ida ba autoridade, maibé labele tanba sé lae mosu dualizmu
lideransa (pemimpin rua) entaun di’ak liu Marí Alkatiri de’it maka Prezidente
ZEESM no autoridade.
JORNALISTA:
Kolaborasaun entre lideransa ZEESM ho igreja no liu-liu mós ho veteranu sira
iha Oe-Cusse ne’e oinsá?
JO: Ho
igreja kala ko’alia ho amu sira no ho veteranus sira, veteranu balun iha
sistema laran, maibé balun iha liur. Seidauk túr hamutuk para rona
sosializasaun, maibé atu koopera ho parte seluk seidauk.
JORNALISTA:
Iha programa ZEESM ne’e, ita hanesan veteranu hateke ba keta iha involvimentu
partidáriu ruma ka lae?
JO: ZEESM
agora dadauk nia seidauk iha projetu iha ne’e. Projetu sira ne’ebé la’o dadauk
agora ne’e projetu autoridade tanba orsamentu ne’e mai hosi orsamentu jerál
RDTL. ZEESM ne’e pur-enkuantu sira nia investimentu ne’e sei iha liur ne’ebá.
Seidauk tama mai.
Mega
projetu hirak ne’ebé harii iha ne’e preparasaun atu sai ba ZEESM. Tanba laiha
sosializasaun ne’e maka ema hotu hatene dehan ZEESM, no tanba governu ida ne’e
mós nia promove liu ZEESM duké autoridade.
Parte
partidária, ha’u haree envolvimentu povu Oe-Cusse ba projetu sira ne’e, la’os
direta. Iha jardin balun maka la liu-hosi prosesu tenderizasaun nian—hatudu
de’it. Sé fahe de’it keta iha interese partidarizmu, maibé povu balun ko’alia
katak ita agora la’o daudaun ne’e ita iha iterese partidarizmu iha laran.
JORNALISTA:
Iha estrutura ZEESM nia laran ne’e ita nu’udar veteranu haree ba akumula ema
hotu ka iha mós intensaun ruma katak iha ne’ebá iha partidária nia laran?
JO: Ha’u
hanoin iha interese partidarizmu, tanba xefi departamentu sira antes ne’e troka
hotu. Tanba troka maka ita bele hatete katak partidarizmu, ida ne’e iha.
JORNALISTA:
Haree ba projetu ZEESM ne’ebé maka la inkluzivu, saida maka Oe-Cusse oan no mós
veteranu sira halo para ba oin bele halo mudansa ba estrutura ne’e?
JO: Ita
labele tauk malu no adora malu. Labele adora sé maka autoridade ne’e. Kuandu
hean naksalak ruma tenke ko’alia tanba ita iha demokrásia nia laran. Iha ona
preparasaun para ita haree to’ok buat ida ne’e. La’os ita atu ko’alia krítika
atu lori fali violénsia no krime. Maibé ba oin ita sei haree buat sira ne’e.
Ita sei hatudu krítika ida.
JORNALISTA:
Krítika ne’e rasik sei iha hanoin ruma atu boikota serbisu ZEESM nian ka lae ou
ba serbisu administrasaun nian?
JO: Laiha
boikota no impata ruma. Ita kontinua, maibé tenke hadi’a hosi karakter no
atetude katak sé maka governu. Ita atu ba iha boa governasaun ne’e atetude
hanesan ida ne’ebé maka ita presiza. Tanba ke halo, ema ne’ebé maka ita koloka
hanesan autoridade iha atetude ida ne’ebé ditadura. Tanba ita sei la hetan
fatin atu bele ko’alia.
JORNALISTA:
Estrutura iha ZEESM ne’e keta iha ema FRETILIN nian de’it karik?
JO: Simi.
Faktu maka ne’e, tanba saida maka troka hotu xefi departamentu sira ne’ebé
antes ne’e la’os ema FRETILIN. Mai hasai hotu ema sira ne’e tau ema FRETILIN,
ne’e maka partidarizmu iha.
JORNALISTA:
Signifika katak dezenvolvimentu oras ne’e daudaun parte fíziku la’o, maibé
administrasaun la la’o?
JO: Sim.
Fíziku la’o, maibé governante sira ko’alia katak tenke iha mentalizasaun no
konsiensializasaun, maibé ne’e ko’alia de’it tanba dala hira maka ita ba halo
mentalizasaun ba povu. Ita só gosta haree projetu tanba iha ne’ebé iha nia
persentájen.
JORNALISTA:
Antes ne’e hosi parte autoridade ZEESM no membru governu sentrál balun hateten
katak molok komemora loron 500 evanjelizasaun nian ho tinan 40
proklamasaun ba independénsia, infraestrutura balun hanesan otél cinco estrela
ne’e prontu hotu ona, maibé realidade la hatudu. Oinsá ita boot nia haree?
JO:
Ha’u haree impaktu ne’e tanba atraju hosi orsamentu. Osan atu sai hosi banku ou
hosi Ministériu Finansas ne’e atraju atu fó ba kompañia ne’ebé manán
tenderizasaun sira. Ne’eduni, traballadór sira abandona tiha serbisu ne’e ba
fali sira nia rai, inklui Singapura.
Ne’e
ita ko’alia bazeia ba faktus. Seluk fali tanba serbisu ida ne’e bazeia ba
kualidade. Ne’eduni, tempu ba preparasaun komemorasaun tinan 500 ne’e limitadu
teb-tebes atu ramata ho projetu sira ne’e.
JORNALISTA:
Oinsá relasaun entre lideransa ZEESM ho veteranu no povu baibain sira?
JO: Kona-ba
Prezidente Marí Alkatiri ne’ebé reprezenta autoridade, nia relasaun ho povu ok.
Ita kompriende katak nia la’os natural de Oe-Cusse. Aprosimasaun ho povu
depende ba komunikasaun.
JORNALISTA:
Ita nia observasaun jerál kona-ba benefísiu direta projetu ZEESM ba povu
Oe-Cusse oinsá?
JO: Banefísiu
direta ha’u seidauk haree. Ha’u haree de’it maka projetu sira ne’e afeta ema
nia uma, rai no ai-oan. Ida ne’e tuir loloos ne’e iha kompensasaun, maibé aban
bainrua maka iha. Agora daudaun ne’e seidauk.
Benefísiu
ne’e sei fó maibé agora daudaun ne’e ita seidauk sente katak fó benefísiu. Só
aban ho bainrua karik, tanba aeroportu, ponte no irigasaun sira ne’e aban ho
bainrua povu sei hetan benefísiu.
Entretantu,
Sekretáriu Asuntu Sosiais ZEESM, Arsenio Paixão Bano hateten katak, iha projetu
boot lima (5) hanesan irigasaun, aeroportu, portu no estrada iha pakote rua (2)
no ponte maka oras ne’e dau-daun 40 pursentu la’o di’ak.
Responde
kona-ba informasaun balun ne’ebé hateten katak lideransa ZEESM balun iha
dezintendimentu ho parte igreja no veteranu, nia esplika katak “Ami laiha
dezintendimentu. Dezintendimentu saida. Ha’u nunka rona. Husu de’it ba amu
pároku. Sé sira iha problema, problema saida,” nia dehan ba Jornál Matadalan
hafoin partisipa iha serimónia komemoarasaun tinan 40 proklamasaun
independénsia nian iha Palaban, Oe-Cusse, Sábadu (28/11/2015).
Nia
dehan, durante ne’e, sira nia kolaborasaun ho igreja la’o di’ak. “Igreja ami
maka rehabilita—autoridade maka fó apoiu. Komisaun igreja ninian atu halo
programa sira tomak, autoridade maka fó apoiu. Hosi dekorasaun to’o misa sira
ne’e autoridade maka fó apoiu,” nia haktuir.
Aleinde
ne ‘e, Matadalan tenta atu konfirma asuntu ne’e ba Pároku Parókia Santu António
Oe-Cusse, Pe. Albino Márques, maibé nia lakohi fó komentáriu ba asuntu ne’e.
“Imi mai derepente de’it ha’u atu ko’ia saída. Tuir loloos imi fó hatene uluk
para ita konsep tiha ga,” amu hateten ba Matadalan iha nia rezidénsia. (Jon)
Matadalan