Mgr.
Hilton Diken: Povu TL tenke hetan nia soberania
Povu
Timor Leste (TL) iha Dili laran, Tersa (22/03/2016), tun nakonu iha dalan
sidade Dili halo asaun demonstrasaun iha embaixada Australia oin hodi
kontra Governu Australia atu deside lolos fronteira maritima (median line)
entre Timor Leste ho Australia.
Hahú
tuku 07:00 Otl, estudante sira ensinu secundaria to’o ensinu
superior, sosiadade sivil sira, funsionario publiku, veteranus no membru
Parlamentu Nasional balun la’o nadodon konsentra hotu iha Jardim Bebora hodi
la’o ba Embaixada Australia nia oin.
Iha
jornada manifestasaun ne’e, ema rihun ba rihun haklalak, viva Timor Leste, viva
povu Maubere, abaixo Governu Australia hodi lori mos espanduk kores no medida
oi-oin hakerek dehan, STOP AUSTRALIA BULLYING MORE TEFHT , AUSTRALIA HANDS OFF
TIMORS OIL, MEDIAN LINE NOW, DON’T PLAY GAME AGAINST OUR RIGTH OF
MARITIME ZONE, AUSTRALIA DON’T KILL MY LIFE PLEACE no seluk-seluk tan.
Manifestante
sira to’o iha Embaixada Australia nia oin tuku 09:30 OTL, hodi rakalele no
hakilar abaixo Australia, a luta continua ho kanta hino nasional PATRIA-PATRIA.
Iha
manifestasaun ne’e, manifestante sira hakilar, “Australia naok ten, Australia
ekspansionista (pencaplok), Australia tenke respeita soberania tasi Timor nian
hodi rezolve liu husi liña klaran (Median Line), Australia tenke moe ho
problema ne’e, Australia tenke disponibel tur halo negosiasaun ho TL ba
Fornteira Maritima ne’e, Viva Timor-Leste.”
Juvinal
Diaz, komisaun organizadora manifestasaun kontra Governu Australia husi
Movimento Kontra Okupasaun Tasi Timor (MKOTT) alerta katak, povu
Timor tomak hamrik hamutuk atu defende nia soberania, Timor Leste
kuando indenpendensia total bainhira Timor iha soberania lalehan, rai ho tasi.
‘’Tinan
barak nia laran Governu Australia uza nia politika hodi hadau okupa tasi Timor
ne’ebe lolos sai pertensia povu Timor Leste nian. Ita mai hamutuk iha ne’e laos
tanba ita rai kik ka rai kiak, maibe tanba ita rai ne’ebe iha direitu hanesan
ho nasaun Australia,’’ Juvinal hateten.
Juvinal
afirma katak, tinan barak nia laran povu Timor hamrik fakar ran tan deit
atu defende nia identitidade nudar povu maubere no nudar jerasaun foun la
bele husik askrifissiu ne’ebe mak heroi sira husik hela ba jersaun foun.
Nia
hateten, povu maubere tenki hamrik hamutuk partisipa soberania nasional hodi
salva guarda nia soberania. Basa, Governu Australia inklui media Australia sira
halo propaganda katak, povu Timor Leste mak hetan benifisiu husi sira nia
ajudu, maibe la hatene fo obrigado.
Juvinal
sublina katak, povu Timor la haluha Australia nia apoiu iha tinan 1999
ne’ebe forsa Australia mak tun primeiru mai Timor hodi salva povu Timor husi
Indonesia, maibe hanesan povu maubere Timor mos la satisfas ho hahalok
Australia ne’ebe mak durante Timor ukun an to agora foti bilhoens 5 USD husi
tasi Timor.
Iha
fatin hanesan Bispu Australia nian, Mgr. Hilton Diken hatete, maske bispu,
maibe nia mai lo’as lori igreja Australia nia naran, maibe nia mai lori povu
Australia feto ka mane ne’ebe fiar povu Timor sira ne’ebe mak presiza hetan
justisa ba fronteira maritima.
‘’Ita
boot sira iha idenpendensia tenki total, tan ne’e tenki iha indenpendensia
soberania total husi lalehan, rai ho tasi i agora iha Australia povu sira
iha neba mos halo hela demonstrasaun solidariza povu Timor hodi hetan justisa
ba soberania tasi nian,’’ afirma Mgr. Hilton.
Mgr.
Hilton fo sasin katak, Australia mak nasaun ne’ebe mak ignora tiha direitu
Timor nian ba soberania tasi Timor, tan ne’e Australia to’o agora manipula
povu Timor, tanba hakarak povu Timor nia mina ho gas, entaun agora tempu ona
atu hapara situasaun ne’e, tan ne’e lori povu Australia nia naran hakarak
hatete povu Australia sempre hamutuk ho povu Timor hodi ejije no hakilar Timor
nia direitu hodi hetan justisa ba tasi Timor.
Wilson
hanesan aktivista husi Indonesia hateten, nia lori maluk Indonesia sira ne’ebe
mak solidariza povu Timor hakarak deklara katak, saida mak Governu Australia
halo ne’e hanesan hahalok okupasaun ho kolonialismu, povu Timor Leste mak manan
iha istoria kontra kolonialismu.
‘’Iha
tempu okupasaun Portugues mos povu Timor hamrik hamutuk hakilar a luta continua
hodi duni sai Portugues sira no iha akupasaun Indonesia mos povu Timor sira
hamutuk hakilar a luta continua duni sai tan Indonesia sira agora mos tenke
hakilar bei-beik para defende Timor nia soberania,’’ afirma Wilson.
Wilson
hateten, povu Timor sira tenki hamutuk hodi ejije ba Australia tenki halo
negosiasaun no ejije Australia tenki fo fila Timor nia direitu ba soberania
tasi Timor.
Kinta
(24/03/2916), aktivista Indonesia sira hamutuk ho povu Indonesia mos sei halo
demostrasaun ida iha Jogjakarta no mos iha Jakarta iha Embaixada
Australia hodi ejije ba Australia atu respeita soberania tasi Timor.
Alende
diskursu husi Juvinal, Bispu Hilton no Wilson, reprezentante feto, Organizasaun
Juventude Rezistensia Timor Leste (OJETIL), Komite 12 de Novembru, reitor UNTL,
UNITAL no mos veteranus sira.
Hafoin
ida-ida hato nia lia fuan badak kona ba fronteira martitima, to oras 11:30 meudia
manifestante balun hahu fila ona hodi buka be ka hahan ruma atu han, tanba loro
mos komesa manas no oras mos lao dadaun ba meudia, nune’e to oras 12:00
manifestante sira ne’ebe kompostu husi estudante, funsionario publiku inklui
populasaun bain-bain sira fila hotu ona, hela deit mak sosiadade sivil
sira ho komisaun organizadora no mos komunidade balun ne’ebe mak hela besik
ne’e mak sei iha fatin demostrasaun.
Defende
soberania
Husi
sorin seluk, timor oan Luciano Romano hateten, ohin loron povu hamrik,
hanoin hikas fila fali ba tinan 42 liu ba enkuantu jovens dirijenti politiku
Timor Leste ida ho naran Jose Ramos Horta hasoru malu ho Ministru Negosio
Estranjeirus Indonesia Adam Malik
“Ita
hamrik iha ne’e hanoin hikas fila fali ba tinan 42 liu ba enkuantu joven
dirijenti politiku Timor Leste ida ho naran Jose Ramos Horta hasoru malu ho
Ministru Negosio Estranjeirus Indonesia Adam Malik, iha enkontru ne’e Adam
Malik hatete Indonesia sei respeita, Indonesia sei apoiu independensia povu
Maubere nian, fulan 3 depois enkontru iha Jakarta Primeiru Australiano mosu iha
Jakarta hasoru malu ho ditadura Jeneral Suharto iha Jawa Tengah,” hateten
Luciano Romano.
“Ba
ita Timor Leste, ba ita povu Maubere ita nia integridade tenki loyal, ita nia
dignidade povu no soberania estadu, la iha tawar menawar, ita nia soberania
estadu, intregadu teritorial ne’e harga mati laiha negosiasaun,” hateten
Luciano.
Nia
esplika liu tan katak, iha enkontru ne’e motiva Jeneral Soeharto, fo koragen ba
Soeharto atu mai invade rai ida ne’e, iha 1975 Primeiru Ministru Australia halo
aliadu permanente ho Republika Indonesia ho regime Soeharto oinsa bele invade
no oinsa bele oho povu maubere.
Nia
subliña tan katak iha nivel politika hotu hotu, iha prosesu hotu, lider
politiku Australia hatete ba Timor oan sira se mak hakarak ukun an, sira hatete
independensia imposivel, independensia la logika, independensia ragional miabe
ohin loron sai logika, ohin loron sai logika, ohin loron sai logika tamba ida
ne’e mak hotu hotu mai hamrik iha embaxaida Australia nia oin. Dehan Luciano
“Australia
nia konspirasaun to’o unidade nasional laos maibe invade ita nia rai ou mai
okupa ita nia nasaun maibe iha nivel internasional Australia i nome Indonesia
lobi oinsa mobiliza komunidade internasional vota kontra independensia iha
nasoens unidas,” afirma Luciano.
“Funu
nain sira, asuwain sira iha tempo difisil, iha situasaun saida deit povu
maubere nunka hakruk ba ema ida, nunka hakruk ba nasaun ida, nen hakruk ba
Republika Indonesia, nen hakruk ba Australia, ita sempre kontra” dehan Luciano.
Nia
hatutan uluk Australia apoiu Indonesia atu hadau Timor nia rikusoin iha tasi
laran gas ho mina rai, enkuantu politika global muda, Governo Australia lidera
husi Primeiru Ministru John Howard komesa apoiu independensia Timor Leste nian.
Australia
tenke respeita
Iha
fatin hanesan Mariano Asanami Sabino hatete iha fatin ida ne’e atu konsilida
unidade nasional, luta fronteira maritima apoiu maun bo’ot Xanana Gusmão.
Nia
hatutan luta ba fronteira maritima laos foin mak hahu desde 1989 kuandu Ali
Alatas asina ho Ministru Negosio Estranjeirus Australia nian maibe joventude
sira husi estudante renetil, empetu hotu hotu la aseita.
“Ita
afirma dala ida tan katak determinasaun ba fronteira maritima nia jerasaun ba
jerasaun, desde uluk ita dehan ami nia luta ne’e laos ona objektivu, luta ne’e
fiar ida, luta ne’e jerasaun ba jerasaun, mate ba ukun rasik an, moris ba ukun
rasik an, isin maubere klamar mos maubere,” hateten Mariano Sabino.
“Ita
hakarak avisu husi sentral nebe movimentu estudante universidade lubuk ida mak
iha ne’e, ami imi nia maun sira nebe que uluk hamutuk ho imi nia maun sira
seluk hatudu ona dalan luta nebe que firmeza ohin ran ne’e turuk ba imi, sei
turuk ba ita nia oan sira bei oan sira tamba ne’e mak ami husu ba Australia
respeitu, labele husik povu rua ne’e odio malu, respeitu tamba uluk ami fo ami
nia avo sira kuase 40 mil pesoas mate satan funu ida para labele ba Australia.”
Nia
hatutan uniku Australia mak Timor Leste fo nia uma lisan ba hela, uma adat hira
mak fo ba Australia.
“Ami
husu ba imi uniku imi mak ami fo ami nia uma lisan imi hela, uma adat hira mak
ita fo ba sira, ami lafo ba embaxada seluk, ami la fo ba povu seluk, ami fo ba
povu Australia, ami fo ba Governu Australia ne’e dignidade povu maubere nian,
povu nebe hatene respeitu, ohin ami husu imi respeitu ami nia fronteira
maritima, respeitu justisa, se ita la respeitu justisa, ita la honestu, ita la
defende fronteira maritima ne’e povu tradisional pove ida que lahatene hakerek
povu nebe la respeitu ba lei, ami husu senadu sira nebe Parlamentu nia oan,
Governu Australia nebe povu nia oan fo fila fali ami nia direitu, ami nia moris
diak” dehan Asanami.
PNTL
fo seguransa maxima
Polisia
Nasional Timor Leste (PNTL) tuku 7:00 dadersan deit taka ona
estrada protokolu skerda no direita husi Fatuhada ba Mandarin. Nune’e halo
engrafamentu bo’o iha area Bairo Pite no tasi ibun Praia dos Coqueiros.
Ekipa
seguransa ne’ebe hala’o kna’ar iha embaixada Australia nia oin mak
polisia unidade Batalaun Orden Publiku (BOP) no Taks Force
no polisia especial, tantu ba area sira seluk polisia unidade transzitu mak fo
seguransa.
Iha
demostrasaun dahuluk ne’e partisipa husi estudante sekundaria, universidade,
veteranus, organizasaun joventude, sosiadade sivil, membru Parlamentu Nasional,
funsionariu publiku inklui ema estranjeiru.
Governu
apresia manifestantes
Nune’e
mos, Governu apresia maka’as ba Timor oan sira ne’ebe halo manifestasaun
pasífika kontra Governu Australia kona-ba disputa fronteira marítima.
“Ita
apresia ita nia populasaun halo asaun ida ne’e,”esplika Ministru Peroleu
Rekursu Naturais (MPRN) Alfredo Pires iha Palasiu Governu, Tersa (22/03).
Iha
manifestasaun ne’e, povu Timor-Leste husu ba Australia kuandu define fronteira
marítima tenke obedese ba liña klaran (Median Line), hanesan Governu Australia
apoia fo solusaun ba problema Tasi China Sul (Laut China Selatan) iha mos liña
klaran.
Manifestasaun
ne’e husi Movimentu Kontra Okupasaun Tasi Timor (MKOTT), Assosiasaun
Combatentes da Brigada Nasional(ACBN), Sosedade Sivil, Veteranus, Labarik,
Estudante Secundarias nomos Universitariu sira iha Timor Leste.
manifestasaun ne’e rasik sei termina iha ohin Kuarta (23/03).
“Asuntu
ne’e importante ba ita nia nasaun, ne’e duni komponente hotu hatudu
sentimentu ba area ida ne’e, entaun ita tenki suporta maka’as ba
prosesu ne’e hotu, depois Governu sei halo saida maka Governu nian
parte atende ba aspirasaun povu nian,”hateten tan Alfredo Pires.
Nune’e
mos Indonesia, Filipina ho Australia fo mos
solidaridade ba hodi hala’o asaun kontra Governu Australia kona-ba
disputa fronteira maritima entre nasaun rua ne’e, diak tebes.
“Ita
bo’ot sira hatene la’os akontese iha nasional deit, maibe a nivel
internasional, la’os preokupasuan deit, maibe preokupasuan mai mos hosi ema
liur hotu ba asuntu ida ne’e,”tenik Alfredo Pires.nia/nes/tos/avi
Jornal
Nacional