Juridikamente los, Politikamente
politiku sira binga malu
Parlamentu Nasional iha loron
Sexta (07/09/2018) aprova ona Orsamentu Jeral do Estado (OJE) 2018 ho montante
US$ billiaun 1.2 resin. Orsamentu Estadu ne’e barak liu sei selu deit dívida
ne’ebe Governu anterior halo no sustenta makina Estado antes tinan fiskal taka.
Orsamentu Estadu 2018 nee
selu divida tamba mandatu VII Governu iha fulan 9 nia laran moris deit ho
orsamentu duodecimal, ne’ebe sustenta deit makina Estado hodi hein Orsamentu
Jeral do Estado.
Atu makina Estadu kontinua
funsiona wainhira mosu impasse politiku, VII Governu nebe lidera husi Primeiru
Ministru, Mari Alkatiri, foti osan US$70 milhões husi Fundu Petrolifero, la liu
husi aprovasaun Parlamentu Nasional no Promulgasaun Presidente Republika.
Nune’e to’o mai VIII Governu
Konstitusional ne’ebe lidera husi Primeiru Ministru, Taur Matan Ruak foti mos
osan husi Fundu Petrolifero ho montante US$ 140 milhões liu husi aprovasaun
parlamentu nasional no promulga husi Presidente Republika.
Situasaun rua ne’e, mosu polemika
boot iha publiku, konaba legalidade foti osan Fundu Petroliferu. Tamba VII
Governu Konstitusional foti osan laliu husi Parlamentu Nasional, maibe
VIII Governu foti osan husi fundu minarai, liu husi Parlamentu Nasional.
Tuir, Prezidenti Conselho
Consultivo Fundu Petrolifero (CCFP), Padre Julio Crispin, hateten,
juridikamente VII Governu Konstitusional foti osan Fundo Petroliferu la liu
husi aprovasaun Parlamentu nasional nee Los (legal), maibe poltikamente mak
politiku nain sira nee binga malu.
Padre Julio Crispin dehan, kona
ba 70 milhões ne’ebe VII Governu foti, pareser CCFP nian ba Parlamentu Nasional
atu integra hotu iha OJE 2018 nian tanba OJE 2018 ne’e tenke observa no
konsidera hotu orsamentu sira ne’ebe aplika desde Janeiro 2018 to’o Dezembro
2018 atu bele kumpri prinsipiu importante rua ne’ebe maka konsagra iha lei
orsamentu no jestaun finanseira nian, prinsipiu da anualidade, katak osan
hotu-hotu reseitas no despezas sira ne’ebe halo iha tinan ida nia laran tenke
observa hotu iha OJE tinan ne’e nian.
Depois prinsipiu ida seluk naran
prinsipiu da unidade orsamental, atu dehan katak orsamentu hot-hotu ne’e
kontempla hotu iha Orsamentu Jeral ida deit, ne’e duni kumpri ida ne’e CCFP fo
pareser ba iha PN atu integra mos US$ 70Milhões ne’ebe VII Governu foti ba OJE
2018.
“Em relasaun ho kestoens politika
ne’e hau lakohi koalia, maibe em relasaun kestoens legais ita bele dehan iha
tinan 2018 OJE seidauk iha, ne’ebe sei uza hela rezime duodécimo, no rezime
duodécimo ne’e haruka atu aplika OJE 2017 nian, maibe aplika mensalmente tuir
regra um doziabos katak orsamentu 2017 ninian ne’e dívida be 12 meses no foti
ninia montante fulan ida nian hodi aplika ba fulan ida, kuandu aplika la hotu
hatama fali ba fulan oin nian, ne’e duni nia aplikasaun mensal, ne’e tuir regra
duodécimo ninian,” hateten Prezidenti CCFP, Padre Julio Crispin ba JNDiário iha
nia kna’ar fatin, Praia dos Coqueros, Dili.
Padre Julio Crispin haktuir tan,
em relasaun ho aprovasaun parlamentu nian atu bele transfere Fundu Petrolifero
mai iha Governu nia konta atu halo despezas ba aktividade Governu nian, sira
kumpri em prinsipiu ne’e lei tolu hanesan lei orsamentu jestaun finanseira, lei
Orsamentu Jeral do Estado no lei Fundu Petrolifero, presiza kumpri lei tolu ne’e
atu bele transfere osan.
“Atu halo transferensia Fundu
Petrolifero ne’e presiza kumpri lei petrolifero artigu 7 ne’ebe hateten, bele
transfere OJE desde kumpri rekezitus ou kondisoens ne’ebe hakerek iha artigu
8,9 no 10 lei Fundu Petrolifero, iha artigu hirak ne’e koalia katak bainhira
Governu husu osan ba Fundu Petrolifero ida ne’e tenke halo uluk relatorio ida
kona ba Rendimentu Sustentavel Estimativa (RSE), depois tenke iha auditorio
independenti ida atu bele halo OJE ninia kondisaun, kondisaun rua ne’e kumpri
ona maka bele halo transferensia, maibe transferensia ne’e labele ultrapassa
reseitas ne’ebe estipula iha lei OJE ne’ebe husu transfere husi Fundu
Petrolifero.
“Entaun ida estipulasaun ne’ebe
iha ne’e ba 2018, tamba seiduak iha OJE konsidera ida ne’ebe estipula iha lei
OJE 2017 nian, husi ida ne’eba maka ita foin bele halo transferensia no labele
ultrapassa montante estipula iha lei OJE. Ita nia situasaun iha 2017 aplika
regras duodécimo no haruka aplika lei OJE 2017 nian, agora kestaun aprovasaun
tuir lei orsamentu no jestaun finanseira iha artigu 24 koalia kona ba kontiudu
lei OJE nian ne’e, ida maka aprovasaun ba transferensia Fundu Petrolifero nian,
ne’e duni aprovasaun ne’ebe PN halo atu hetan transferensia Fundu Petrolifero
tuir artigu 24 ne’e sai kontiudu lei OJE nian katak aprovasaun ne’e maka refere
ba aprovasaun OJE ida ne’ebe maka iha situasaun maka OJE 2017, katak aprovasaun
ne’ebe maka fo ne’e fo iha 2017,”
esplika Padre Julio Crispin.
Prezidenti Conselho Consultivo
Fundu Petrolifero esplika, iha VIII Governu husu transferensia extraordinaria
ida ne’ebe bazeia ba lei extraordinaria hodi aprova osan US$ 140 milhões, katak
aprovasaun ne’e especial ka extraordaria, iha 2017 nian bolu naran aprovasaun
ordinaria, desde iha aprovasaun ordinaria ou aprovasaun extraordinaria kumpri
rekezitus artigu 8-10 lei Fundu Petrolifero Bancu central be’e transfere osan
ba Governu atu finansia ninia aktividades sira.
Prezidente CCFP hatutan VII
Governu kumpri lei tolu hodi husu osan Fundu Petrolifero, lei tolu ne’e maka
hanesan, lei orsamentu no jestaun finanseira, lei OJE no lei fundu petrolifero,
signifika katak sira bazeia ba artigu 31 lei orsamentu jestaun finanseira atu
uza rejime duodécimo no rezime ne’e halai ba lei OJE 2017 ninian no bazeia ba
aprovasaun ba OJE ida ne’e maka sira husu transferensia Fundu Petrolifero
ninian, importante maka labele ultrapasaa montante ne’ebe OJE 2017 estipula
tiha ona nune’e BCTL haree kumpri ona primeiru rekezitu konta RSE ne’ebe
Governu iha obrigasaun tenke halo no mos iha ona auditoria independente ninia
ne’ebe los ona entaun Banku Central transfere ona osan mas ho ninia fundamentu
ho lei OJE 2017 konjuga ho lei orsamentu jestaun finanseira artigu 31 konjuga
mos ho artigu 24.
Maske kumpri prinsipiu hotu,
maibe padre Julio Crispin dehan, transferensia fundu petrolifero tenke liu husi
Parlamento Nasional no Promulgasaun husi Prezidente Republika.
“Hot-hotu tenke liu husi
Parlamentu Nasional, so transferensia osan Fundu Petrolifero ne’e liu husi
reprezentasaun povu nian, maske dala hat ka dala lima ona, tanba osan ne’e povu
nian, no osan ne’e regula ho lei proprio ida, lei ida ne’ebe nia natureza ne’e
fundasional, lei ida ne’ebe asegura osan ne’e labele tama ba konta Governu nian
para Governu uja nar-naran deit, entaun so liu husi autorizasaun povu nian maka
osan ne’ebe husi fundu minarai ne’e bele transfere mai Governu,” sublinha nia.
Nia tenik, VII Governu foin
lalais foti osan husi fundu petrolifero laliu husi parlamentu tanba lei OJE
2017 aprova tiha ona, kona ba polemika ne’e hau hakarak dehan, ne’e polimika
politika, juridikamente laiha polemika, tanba permite lei jestaun finanseira
artigu 31 fo dalan liu husi rezime duodecimo atu bele uja lei OJE 2017, lei OJE
2017 ne’e aprovadu husi PN, entaun aprovasaun lei OJE 2017 ne’e maka tuir
rezime duodecimo bele husu tranferensia husi fundu petrolifero, ne’e duni iha
aprovasaun rua, iha aprovasaun lei OJE 2017 bolu aprovasaun PN nian regular
tanba tinan-tinan sira halo aprovasaun ba OJE, ida ne’ebe VIII Governu halo
hodi foti osan US$ 140 milhoens ne’e aprovasaun extraordinaria, tanba OJE ne’e
sira halo depois de presija osan US$ 140 milhoens ne’e. Tanba ne’e VII Governu
foti osan ho montante US$ 70 milheons ne’e lapersija ba hetan aprovasaun iha
PN, tanba aprovasaun ida PN nian ne’e iha tiha ona lei OJE 2017, ne’ebe kestaun
juridikamente los, mas politikamente sira binga malu.
Iha sorin seluk, Especilista
Finansas, Fernanda Borges, hateten, Timor-Leste iha lei ida ne’ebe maka
deretamente kriminaliza bainhira uza la tuir lei ne’e, lei ne’e maka lei fundu
petrolifero.
Tuir Fernanda Borges lei refere
especial tebes, tamba halo Timor-Leste sai numeru terceiro iha Mundu no numeru
um (1) iha Asia.
“Hau so bele koalia deit letra
lei nian, iha letra lei nian koalia lei fundu petroliu lei ida especial tebes,
uniku lei ida ne’ebe kriminaliza kedan, signfika bele ba kadeia kedan kuandu
ita la halo tuir lei ne’e, tamba ne’e maka ita nia lei ne’e forte teb-tebes,
ita numeru 3 iha Mundu no numeru 1 iha Asia, wainhira koalia kona ba fundu
petrolifero. Lei ne’e koalia nune’e, bainhira foti osan husi fundu minarai so
bele foti osan husi fundu minarai atu finansia OJE no bainhira foti orsamentu
tenke ba Parlamentu no Parlamentu tenke aprova, depois Prezidenti Republika
promulga no publikadu, maka BCTL bele verifika depois foti osan, wainhira laliu
husi PN, sei labele foti osan husi fundu minarai,” dehan Especialista Finansas
ne’e.
Nunee mos
Deputado bankada FRETILIN,
Antoninho Bianco, argumenta, tuir regras aplikasaun lei orsamentu jestaun
finanseira artigu 31 fo kompetensia ba Governu kuandu orsamentu Estado tinan
foun laiha. Atu asegura Estado, Governu ho nia kompetensia liga ho
prinsipiu duodécimal ne’e, liga mos lei Orsamentu Jeral Estado 2017 ka lei anterior
para fulan-fulan foti osan atu asegura makina Estado, kuandu foti osan iha
aplikasaun duodécimo tuir lei jestaun finanseira artigu 31 ne’e liga ho
orsamentu anterioer la persija Parlamentu aprova, tamba tuir prinsipiu ida ne’e
liga ho regras ne’ebe ejiste ona iha orsamentu anterior.
Antonino Bianco afirma kona ba
VII Governu foti osan fundu petrolifero ne’e, tamba liga ho prinsipiu
aplikasaun duodécimo ne’e, kuandu liga ho aplikasaun duodécimo foti osan husi
fundu petrolifero la persiza ona hetan fali autorizasaun husi Parlamentu.
Deputado Opozisaun ne’e moos
dehan, Parlamentu bele autoriza ne’e kuandu halo orsamentu foun, agora dadauk
bele, tamba orsamentu 2018 ne’e atu halo levantamentu rendimentu sustentavel
estimadu tenke parlamentu autoriza. Ne’ebe ninia prinsipiu maka ne’e, kuandu
atu halo levantamentu fundu petrolio ne’e liu husi PN kuandu halo elaborasaun
orsamentu foun ne’e bele, kuandu aplikasaun duodecimal la persiza. Tanba aplikasaun
lei orsamentu anterior liga ho lei orsamentu jestaun finanseira artigu 31,
signifika katak levantamentu osamentu ne’ebe VII Governu ne’e tuir regras
ne’ebe previstu, tamba ne’e maka tribunal deside katak orsamentu ida VII
Governu foti ne’e mos la sala, no VIII Governu foti ne’e kona ba lei
autorizasaun extraordinaria ne’e mos los iha violasaun oitoan, maibe por
sirkunstansia ne’e maka dehan bele hotu.
“Kona ba VIII Governu foti osan
liu husi Parlamentu ne’e hau uluk kedan, hau dehan ne’e intedementu sala, tamba
lei orsamentu jestaun finanseira iha artigu 31 fo kompetensia ba Governu karik
laiha orsamentu tinan foun nian Governu uza rejime ida ne’e hodi halo
levantamentu, bainhira maka bele hakotu, maibe ne’e bele to’o tiha fulan 10
depende orsamentu foun iha. Aprovasaun iha parlamentu ne’e liga ba Orsamentu
Jeral Estado ne’e maka dehan foti osan rendimentu sustentavel no foti osan
acima rendimentu sustentavel, rua ne’e tenke, liu liu husi ne’e, tamba
previzaun ida atu halo buat ruma, maibe ita nia aplikasaun VII Governu nian
ne’e aplikasaun duodecimal ne’e lapersiza, entaun saida maka bele, Governu iha
kompetensia halo dekreto lei deit, objetivu husi dekretu lei ne’e katak
fulan-fulan halo levantamentu osan so para sustenta deit makina Estado, maibe
tenke esklarese katak, salario e vensimentu hira, bens e servisu hira, kapital
menor hira, fransferensia hira, ne’e tenke tau iha dekretu Governu ne’e klaru,
depois Ministeriu Finansas maka hanesan administrasaun fundu nian orienta fali
jestor fundu ne’e ba BCTL hodi transfere osan hodi asegura makina Estado, ida
ne’e maka los,” esplika Deputado Antoninho Bianco.
Iha parte seluk Deputada AMP,
Fernanda Lay defende katak, VIII Governu foti osan husi Fundu Petrolifero ho
montante US$ 140 milhões ne’e liu husi Parlamentu Nasional no Tribunal mos
pronunsia ona katak laiha inkonstitusional, maibe kona ba VII Governu nian ne’e
legal ka lae? Ne’e depende desizaun tribunal nian.
Hanesan prezidenti komisaun C
ne’ebe trata asuntu finansas publikas, iha audensia ho Governu mos pronunsia,
VIII Governu foti osan US$140 milhões ne’e liu husi Parlamentu Nasional tuir
lei fundu petrolifero haruka, kona ba US$70 milhões ne’ebe VII Governu foti iha
orsamentu sira mos hatama, tamba despeza halo tiha ona, maibe kona ba
legalidade ka lae husik ba tribunal maka bele pronunsia, tamba 140 milhões
prezidenti hato’o ba Tribunal Rekursu no iha akordaun ne’e la’os
inkonstitusional, automatikamente kona ba pozisaun US$70 milhões kabe ba
ida-idak bele foti ba nia konkluzaun rasik,” dehan Deputada Fernanda Lay.
Nunee mos
Deputado Bankada Partidu
Demokratiku (PD), Adriano do Nascimento nebe hola parte VII Governu
Konstitusional dehan, tuir Partidu Demokratiku nia haree VII Governu foti osan
husi Fundu Petrolifero laliu husi Parlamentu Nasional los hela, tamba VII
Governu foti bazeia ba lei Orsamentu Jeral Estado (OJE) 2017 artigu 9.
“Ba ami partidu demokratiku VII
Governu foti osan Fundu Petrolifero la liu husi Parlamentu Nasional ne’e los
hela, tamba foti osan US$70 milhões haree husi lei orsamentu 2017 artigu 9
hateten katak kuandu kaixa ne’e menus husi US$20 milhões tenke foti, tamba ida
ne’e maka VII Governu foti osan ida ne’e fasilisita nesesidades bazikas iha
tempu ne’eba, hanesan salario ba funsionario no eleisaun antesipada. Aleinde
lei orsamentu 2017 artigu 9, VII Governu bazeia mos ba lei Fundu Petrolifero
ne’ebe hateten katak osan minarai foti tenke liu husi odamatan OJE ninian, ne’e
maka US$70 milhões ne’ebe VII Governu foti liu husi husi odamatan OJE 2017,” argumenta Adriano do
Nascimento.
Deputado opozisaun ne’e hatutan,
lapersiza liu husi Parlamentu, tamba iha lei OJE 2017 hateten katak
informa deit ba parlamentu katak foti, ne’ebe momentu ne’eba, Mari Alkatiri
nudar Primeiru Ministru haruka mai Parlamentu hodi informa katak osan Governu nian
menus ona husi US$20 milhões ne’ebe presiza atu foti tan osan, ne’ebe ba ami PD
konsidera ne’e tuir lei.
Kona ba VIII Governu foti osan
hanesan, no liu husi Parlamentu Nasional, deputado PD hatan katak tuir ninia
hanoin laiha problema, tamba Tribunal hateten ona katak los hela, nia lahatene
tribunal ninia interpretasaun, mais sira nia interpretasaun, VII Governu tuir
lei OJE 2017, tamba momentu ne’eba VII Governu seidauk iha orsamentu foun,
ne’ebe seidauk iha orsamentu foun labele uza lei OJE 2018 nian hodi hateten,
tamba momentu ne’eba uniku orsamentu ne’ebe iha maka OJE 2017, uniku lei lei
orsamentu ne’ebe ejiste maka lei OJE 2017, tamba lei ne’e iha hela maka VII
Governu uza lei ne’e foti osan, tamba iha artigu 9 lei OJE 2017 hateten
Governun haruka deit karta ba PN.
Polimika foti osan Fundo
Petroliferu nee involve mos Banku Central Timor Leste (BCTL), tamba BCTL mak
iha kompetensia atu halo transferesia wainhira governu preiense rerekezitu sira
nebe preve iha lei Fundo Petroliferu nian.
Polimika nee wainhira Jornalista
JNDiário konfirma ba Vise Governador BCTL, Venancio Alves Maria hatete
BCTL hala’o nia kna’ar hodi verifika rekezitus sira ne’ebe maka Governu fo.
Ne’e rekezitus ne’ebe estabelese iha akordu jestaun operasional, ne’ebe tuir
BCTL nia haree VII Governu no VIII Governu priense hotu rekezitus akordu
jestaun operasional, tamba ne’e BNCTL deside transfere osan.
“Hot-hotu hatene regra normal
foti osan husi Fundu Petrolio kuandu OJE aprova ona iha parlamentu, no Governu
haruka instrusaun sira mai
Banku Central, ne’ebe instroens mai Banku Central
haree priense rekezitu sira iha lei Fundu Petrolio ho akordu jestaun
operasional ne’ebe Banku Central halo ho Ministeriu Finansas kuandu priesidu
ona entaun Banku Central transfere osan ba Governu tuir rekezitus ne’ebe simu
husi Governu, ida ne’e maka regra normal durante ne’e halo. Ita nia nasaun
kuaze tinan ida iha situasaun sirkunstansia especial oitoan, Banku Central simu
instrusaun husi Governu hanesan mos regra normal BCTL simu, so que rekezitu
Governu ne’e maka ita tiha rezime duodécimal ninian,” dehan Vise Governador
BCTL, Venancio Alves Maria.
Vise Governador BCTL hatutan tan
katak, Banku Central simu instrusaun Governu, no BCTL focus ba prosedimentu
operasional tuir akordu jestaun operasional ne’ebe BCTL halo ho Ministeriu
Finansas. VII Governu foti osan US$70 milhões husi Fundu Minaria tuir duni
Rekezitus, hanesan akordu jesatun operasional no tuir duni lei fundu
petrolio. Mia
GMN TV | Grupo Média Nacional