Hakerek
Nain Dr. Antonio Maher Lopez (Fatuk Mutin) - Tempo Semanal,
opiniaun
Iha
mundu tomak, inklui Timor Leste, ema haklaken katak desenvolvimentu fisiku
nasaun ida nian hatudu ka marka existensia humanizasaun ema nian, i.e., “halo
ema sa’I ema liu tan”. Ema hanoin katak desenvovlvimentu ne’e “milagre”, mosu
iha tempu no fatin nebe’e ema la he’in katak nia atu mosu sem involvimentu ema
nian. Osan, makina bo-bo’ot kareta ki’ik no bo’ot, aviaun semo ba mai, roahi
tama sa’i, kontentores hasa’e hatu’un teki-teki deit. La kleur buat foun ida
mosu mai!. Uma foun hari’i, estrada foun loke tan, no buat seluk tan mosu
naba-naban mai! Balun fo razaun, desnvovimentu mosu tanba ema balu lori
investimentu (osan ka instrumento de produsaun) tama mai iha nia ra’in no balun
hateten: “ukun na’in rai ne’e nian mak lori rekursus financeirus nebe’e nia
hetan hosi rekursus naturais (riku soin rai ne’e nian) hodi halo
desenvolvimentu ba rai ne’e! Housi hanoin hirak ne’e, ema balun ka
instituisoens politikas ka governo nian balun hateten: “Adeus violência,
Benvindo Desenvolvimento”! Afirmasaun ne’e lo’os, tuir ema nia hanoin mos!
Maibe, afirmasaun ne’e la lo’os, tuir ema nia hahalok lolo’os!
Karik
koalia ba desenvolvimentu, ita tenki hare’e housi aspektu barak, hanesan,
aspektu fisiku-material (infrastruturas funsionalimu, infrastruturas de
komunikasaun, infrastruturas elektrifikasaun, infrastruturas edukasionais e
sosiais, infrastruturas hospitalares, infrastruturas agrikolas no seluk tan);
aspektu fisiku-ekonomico (infrastrutura komersiais makro – supermerkados, lolas
ho modalidades espesifikas oi-oin, no mikro – mekardo publiku, kios-kios no
vendors ambulante – “pedagang kaki lima); aspektu fisiku-kultural
(infrastruturas hodi halo orasaun, uma lulik – idenfikasaun cultural Timor nian
no seluk tan); no aspektu fisiku-moral humano, i.e., aspektu desenvolvimentu
nebe’e, ema sa’i na’in ba desenvolvimentu ne’e rasik, “ser sujeito do próprio
desenvolvimento” hanesan autor no benifisiariu.
Desenvolvimentu
sa’ida de’it mak bele la’o no bele hala’o tenki hatu’ur ema hanesan sentru ba
desenvolvimentu, .i.e., ema mak hari’i, hakonu no goza! Ho kosar no terus nia
hari’I no hakonu nune’e mos ho ksolok no laran kmanek nia goza! Ne’e direitu
fundamental ida nebe’e ema haesan autor tenki hetan! Ema nu’udar servisu na’in
mak hahu’u no hala’o desenvolvimentu tan ne’e produto ba desenvolvimento sa
de’it, nu’udar servisu na’in, nia tenki hetan direitu atu goza!
Ema
mak sentro iha desenvolvimentu nasaun ida nian tanba ema mak autor ba
desenvolvimentu! Osan ka insrumento atu halo desenvolvimento ka instrumento
produsaun hanesan de’it meio hodi halo desenvolvimentu. Ho lia-fuan todan, ita
hateten: “osan tokon ba tokon ka makina bo;ot ka ki’ik, traktor oin sa deit,
sei la hamrik rasik hodi halo “milagre”! Ema ka servisu na’in mak usa osan ka
material hirak hodi hamosu desenvolvimento! Maibe iha prosesu desenvolvimentu
nia laran, sector ida hanesan autor ne’e, ka ida hanaran “servisu na’in”, lakon
tiha naran, marginalizadu, alienadu! NIa servisu tomak ema sukat ho osan nebe’e
fulan ida de’it mos la to’o ba nia a’an rasik, hetok tan ba familia! Ema ne’e
iha osan no iha material no meios produsaun mak naran bo’ot! Sira mak sa’i
autor mesak ba desenvolvimentu no hetan benefisiu bo’ot ba nia a’an rasik! Riku
ba nafatin!
Tan
sa mak situasaun ida ne’e mosu?
Atu
halo desenvolvimentu, iha sektor ka rekursu tolu mak presija:
Rekursus
finanseirus;
Rekursus
materiais;
Rekursus
humanus!
Sektor
tolu ne’e, mak ho lian seluk, ema hateten: kapital finanseiru, capital material
no kapital humanu.
Rekursus
Financeirus (Kapital Finanseiro)
Rekursus
finanseirus ka kapital finanseiru katak “OSAN” nebe’e ema ida ka entidade
privada no kelektiva ka governo ida iha. Iha Timor ita hatene osan, hori tempu
uluk avo liu-la’in sira nian. Ita hatene murak mean hanesan osan mean no murak
mutin hanesan osan mutin. Osan mean, osan mutin no murak rai, iha folin maibe
sukat ho karau, bibi, fahi, kuda, tais, ai-horis no ai-han! Karik ita haktuir
lolo’os, ita bei-ala sira hatene osan maibe la’os holi hola sasan maibe hodi
troka sasan tuir nia folin, no tuir costume tradisional hodi hafolin feto, halo
lia feto-san no umane.
Housi
tempu bei-ala sira nia ita hatene “osan mean, osan mutin no murak rai” hanesan
meiu hodi hafolin sasan. Iha Tempo kolonialismu portugues ita hatene “osan
escudo” hodi fo folin ba ita nia riku soi rai nian, hodi hola sasan iha merkadu
ka loja no hodi selu ka fo folin ba bei-ala nebe’e serbisu ba sira interese
hodi haburas no hametin ukun kolonial. Reinu sira nia servisu hodi halo
desenvolvimentu laiha folin, sira nia kolen iha to’os no natar, hakiak balada
hetan folin ba “imposto obrigatório” ba poder kolonial! Iha tempu okupasaun
Indonesia, ita hatene “osan rupiah”, osan nebe’e naklekar barak iha Timor laran
hamutuk ho ran, ruin, terus no tanis Timor nia emar barak. Osan la’os de’it meio
ida atu hafolin no hola sasan maibe hola mos ema barak nia vida.
Iha
tempu transisaun no Independenisa ita hatene “osan Dollar” nebe’e dolar duni
iha Timor Leste hodi fo folin no hafolin sasan liu ona tinan sanulu nia laran.
Osan ne’e dolar duni ka keta semo de’it ka dolar subsubar de’it? Se mak bele
hatene! Hotu-hotu konkore (hala’i) hodi buka dolar tanba “DOLAR” sub-subar mak
barak liu, halo ita rasik tauk, karik Dollar bele sosa ita nia dignidade no
hamonu ita nia integridade no soberania nasiona, tan Dollar buka ema nebe’e iha
dollar, bolu matenek sira mai tan dollar no dollar ba hamutuk hotu iha ema
matenek no toman tiha moris ho dollar.
Osan
ka capital, tuir desenvolvimentu sosiedade humana hosi etapa ba etapa,
transforma hanesan instrumentu hodi sukat valor servisu no dignidade ema nia
nian no nia sesrvisu folin! Osan, transforma, negativamente, hosi klase,
produto desenvolvimento nian, klase kapitalista, hanesan instrmentu nebe’e
hasa’I ema (aliena ka marginalija ema) housi buat nebe’e nia rasik halo. Ne’e
Situsasaun ida nebe’e kapitalista mak kria tan lakon ona sira sensibilidade
humana!’ Osan sa’I ka transforma nu’udar Maromak Segundo ba klase kapitalista!
Ita ses ka labele ses atu usa instrumentu ida ne’e? Ita usa hanesan meio maibe
la’os “fim”(Tujan). Ema halo osan hodi halo ema sa’i ema, la’os ema sa’i sasan!
Ema mak usa osan la’os osan mak usa ema! Diak liu tan, Ita hare’e di-diak osan
nia funsionamentu iha konvivensia social no nia konteudu atu hetan capital atu
nune’e ita reflete klean liu nia influensia iha konvivensia soio-ekonomico
Timor Leste nian!
Ita
hare’e katak kapital finanseiru ka “osan” nebe’e oras ne’e iha Timor Leste mak
“Dollar”! Se mak iha kapital ida ne’e no oin sa mak capital ne’e iha? Iha Timor
Leste, se mak iha kapital finanseiru?
Ema
ka entidade privada ka kolektiva nebe’e mak halo akomulasaun osan (tau osan uit
oan housi fatin oin nia servisu ba ka housi nia negosio ki’ik oin-oin),
konsentrasan osan (tau hamutuk iha fatin ida de’it) no halo sentralizasaun osan
ne’e hotu hodi sa’i barak no maneja osan sentralizada hodi halo diversifikasaun
ba nia aktividade ekonomika maka ita hateten katak ema ka entidade privada ka
kolektiva ida ne’e iha kapital finanseiru. Ne’e prosesu normal atu hetan
Kapital finanseiru! Prosesu akijisaun kapital balu, liu hosi “mau uso do
poder”,i.e., usa poder politiku hodi hetan capital finanseiru; balu, liu housi,
“mau uso da bondade” ema seluk nian, i.e., tanba ema nia laran diak ba ita, ita
usa nia hodi serbi ba ita interese hodi halibur kapital ba ita nia a’an rasik,
ka selu osan ki’ik ba ita nia servisu na’in sira hodi hetan osan barak ba ita
nia a’an; pior liu, mak akijisaun kapital liu housi korupsaun, koluijaun no
nepotismu (KKN), liu-liu akontese entre instituisoens estadu ka governu nian ho
entidades individuais ka privadas.
Kapital
Material
Kapital
material hanesan asset ka sasan instrumentus ka ekipamentus sa de’it, meius ka
infrastruturas oi-oin hodi halo servisu iha empresa ka fabrika ida. Instrmentus
ka ekipamentus hirak ne’e, ema nebe’e iha kapital finanseiru maka hola ka sosa
liu hosi akumulasaun no kosentrasaun kapital finanseiru hodi apoia
produktifidade, efektividade no efisiensia servisu empresa ka fabrika nian. Iha
fabrika ka instituisoens industriais, instrumentus ka makinas hirak ne’e, ema
katak “meios de produção”. Iha empresas nebe’e ka’er projektos konstrusoens ho
espesialidade ida-idak, ema katak “ekipamentus ka insfrastruturas konstrusaun”
nian. “Meios de produção” ka “meios para projectos de construção” hatu’n de’it
envolvimentu kbi’it ema nian iha prosesu produsaun, maibe la troka kbi’it ema
ka servisu na’in ida hodi halo ka hala’o produsaun ka servisu ba projektus
konstrusoens. Meius rua iha leten ne’e usa hodi hasa’e produktividade no
efektividade produsaun, i.e., karik ema atus iha bele produz iha loron ida
produto ho volume ho total valor dollar rihun lima nulu, makina ka instrument
produsaun bele produs produto hanesan ho volume ho total dollar rihun atus ida;
hasa’e efisiensia produsaun, i.e., volume produsaun, karik ema lubuk bele halo
ba empresa ka fabrika ida iha loron ida la barak liu makina produsaun ida
kompara iha loron ida. Ne’e hakarak hatudu katak makina produsaun ida serbisu
lais liu ema lubuk ida nia serbisu. Makina produdsaun habadak tempu ba
produsaun produtu kompara ho kbi’it ema nian. Makina produsaun ka makina
konstrusaun ho nia funsionamentu hanesan iha leten maka halo ema ka entidade
privada barak halo kapitalijasaun osan no sa’i riku. Ema ka entitadade
individual ka privada nebe’e iha kapital finanseiru sosa capital material hodi
halo metin no hetan kbi’it bo’ot liu tan ba sira nia osan ka sira nia capital
finanseiru.
Kapital
Humanu
Kapital
humanu katak kbi’it nebe’e ema ida-idak iha hodi halo ka hala’o servisu iha
empresa ka fabrika ida. Dala barak ema fo’o konotasaun ba kapital humanu housi
aspektu ida de’it, i.e., ema matenek ka kapasitadu ka iha habilidade espesifika
ruma. Ema haluha tiha katak, kbi’it isin nian no kbi’it hodi transforma matenek
na’in ka ema kapasitadu nia hanoin ba produto ida nebe’e hetan folin osan ba
ema seluk, hanesan mos kapital humanu.
Konotasan
ida ne’e halo diferensiasaun entre servisu na’in sira. Servisu na’in nebe’e
matenek ka kapasitadu orienta ka fo’o nia hanoin hodi halo ka hala’o ka produs
produtu ida maibe sira mesak la halo no labele hala’o ka produs mesak deít. Sira
mos presija ema ka servisu na’in nebe’e simu orientasaun no transforma sira nia
hanoin ba realidade ida. Hanesan ejemplu simples ida, arkitektu, halo planta
uma ida no engineiru tekniku sivil halo levantamentu fisiku kalkulu no sukat
maibe sira rasik de’it la halo. Servisu na’in la matenek no la kapasitadu ho
siensia mak transforma arkitetu no engineiru tekniku sivil nia hanoin no sira
nia levantamentu sa’i uma nebe’e tuir sira nia planta, hanoin no sukat.
Servisu
na’in la matenek ka la kapasitadu ho siensia ka kualifikadu akademikamente
mak iha tempu kolonialijasaun portugues, mala’e kulit mutin, hanaran
“asulear” ka ho lian protugues lolo’os dehan “auxiliar”, ema nebe’e
servisu saukati de’it ba patraun ka ukun na’in colonial. Lia fuan ida ne’e personalisa
iha identidade indivisual no kolektivu ema Timor Oan nebe’e bei-ala sira
hanaran nia bei-oan sira “MAU-BERE” no “BUI-BERE”. Mau-bere ho Bui-bere
idenfikadu ho “asulear”, kriadu, matros ka ho lian tetun “atan”. Nu’udar atan
bele hetan de’it dever atu servi nia patraun iha horas nebe’e de’it no servisu
sa de’it maibe la hetan direitu ba nia servisu. Iha okupasaun Indonesia, ema
hanaran “buruh kasar” no iha tempu independensia, ita hanaran “trabalhador” ka
“servisu na’in” nebe’e ema empregador no ka’er ukun nasaun tenta no deside hodi
sukat nia direitu ho horas no servisu nebe’e “buruh kasar” halo ka kontraktu
“borongan”. “Buruh kasar”, tanba de’it kondisaun sosio-ekonomiku, presija osan
ba sustentu nia familia no nia oan sira nia eskola ka buat seluk tan, haluha
rasik sira dieritu ba sira nia servisu rasik. Haluha ka la hatene sira nia
direitu fo’o vantage no oportunidade ba ukun na’in sira hodi halo lei nebe’e
halakon servisu na’in sira nia direito no empregadores usa lei ne’e hodi
hanesan no eksplora servisu na’in sira iha fatin servisu nian. Servisu na’in
sa’I marginalizau, alienado, eksploradu no la hetan benefisiu ba sira nia a’an
rasik no moris dependente ba lei no patraun sira.
Matenek
ka kapasitadu ho siensia (titulu akademiku) ne’e invesitmentu nebe’e ema ida
halo ba nia a’an rasik ka familia ida haloba nia oan sira. Investimentu katak
kuda osan hodi hetan titulu akademiku no hodi titulu ida ne’e, nia buka fali
osan hanesan retribuisaun ka halibur hikas osan nebe’e nia investe ona no bele
hetan liu tan ne’e. Nune’e mos servisu na’in nebe’e la iha titulu akademiku
halo investimentu ba nia a’an rasik iha kbi’it isin no neon hodi transforma ka
halo buat foun ida. Servisu na’in nebe’e la iha titulu akademiku, ho nia kbi’it
isin no neon buka osan no halibur osan ba nia a’an no nia familia.
Relasaun
Entre Kapitais
Kapital
finanseiru no capital material personalizasu ka identifikadu ho ema ka
empregador nebe’e halo akumulasaun no konsentrasaun capital. Kapital finanseiru
no capital material (rekursu finanseiru no rekursu material) mak sa’i hanesan
“acção”, “saham” iha negosiu ka investimentu
ekonomiku. “Acção” ka “saham” hanesan parte ida nebe’e determina
desenvolvimentu roda ekonomika iha empreja ka fabrika ida. Iha fatin seluk,
kapital humanu, nebe’e iha diferensiasaun tolu:
rekursu
humanu ho titulu akademiku,
rekursu
humanu ho kualidade
habilitadu
(skill ka terampil) no rekursu humanu ho kapasidade fisika ka neon moris
(servisu na’in, “buruh kasar” ka trabalhador) nebe’e sa’i hanesan parte
integral no impresendivel (“tak terpisahkan” ka labele tahu ketak) iha prosesu
desenveolvimentu roda ekonomika ka sector empresarial investimentu nian.
Kapital humanu ka rekursu humanu bele transforma hanesan “acção” ka “saham” iha
sector ida ne’e.
Maibe
iha pratika, empregadores ka accionista ka “pemegang saham” ka “stakeholders”
lakon konsiderasaun katak capital humanu hanesan “acção” ka “saham”. Sira
konsidera capital humanu hanesan instrument de produsaun, hanesan makina ika
nebe’e servisu sukat ho horas, dala ruma liu horas tuir sira (empregador) nia
hakarak.
Kapital
humanu sa’I hanesan objektu (alat) nebe’e bele servisu hodi hasa’e proveito ka
vantage ekonomika ba empegador empresarial.
Ema
sa’I hanesan makina. A’at so’e ka duni sa’I no hatama fali foun tuir sira (red
epregador) nia hakarak. Ema lakon nia estatuto original hanesan sujeito.
Transformasaun
ema sa’I hanesan objektu ka instrumentu produsaun halakon dignidade ema nian.
Servisu na’in sa’I objektu ba empregador. Hanesan de’it objektu maka sevisu
na’in sira hatene de’it mak bele produs no obrigadu atu produs liu hodi habokur
no hariku empregador.
Iha
ne’e mak mosu kolapsu relasaun entre empregador ho servisu na’in. Ema la
konsidera malu ka foti ema hanesan ema ba balu. Relasaun ema nian sa’I
explorador no explorado; opresor no oprimidu; abismu (gap ka jurang) enre riku
no kiak do’ok ba nafatin. Ida ne’e mak marsista sira hateten “sistema produsaun
kapitalista”, sistema nebe’e obriga ema ka servisu na’in sa’I hanesan objektu
hodi produs ho valor nebe’e liu (“over plus value”) hodi halo riku empregador.
Ida ne’e antagonism nebe’e mosu iha ita nia sosiedade humana. Ema la hanoin
hanesan ema ba ema maibe hanoin oin sa atu usa ema hodi halo riku a’an!
Hare’e
ba kondisaun ida leten ne’e, mak ami apresenta proposta lei ba kodigo laboral
nebe’e aprova tiha ona iha Parlamento Nacional iha tinan kotuk 2012. Maibe iha
kodiku elaboral ne’e iha Kapitulu II nebe’e define “prinsipius fundamentais”
nebe’e tuir proposta lei apresenta hosi SEPFOPE, iha Artigo 6,7 no 8
Kapitulu koalia kona “Igualidade iha Servisu, Asedio Sektsual no Trabalho Forsadu”
nebe’e tuir ami nia hanoin la’os kestaun fundamental. Tanba ema hotu-hotu iha
direitu, tuir konstituisaun, atu hetan servisu maibe la iha ema
obrigatoriamente atu halo ka buka servisu; servisu la halo distinsaun entre
feto ka mane maibe ita (empregador ka sevisu na’in) tenki konsiente katak iha
servisu nebe’e feto ka mane bele halo no labele halo, nune’e mos iha servisu
nebe’e feto ka mane bele halo; nune’e mos, servisu forsadu, iha tempo
postmoderno ne’e laiha ona. Iha de’it ema ka servisu na’in nebe’e, obrigatoriamente,
tenki servisu maka’as tanba kondisaun ka ejisensia ekonomika familia nian ka
obrigatoriamente tenki servisu maka’as tuir ejigensia empregador hodi hetan
proveito lukru bo’ot ba nia a’an no nia empresa.
Tanba
la’os kestaun fundamental, ami propoem ba Artigo 6,7 & Kapitulu II, hodi
define iha lei “Acção” ka “saham”, hari’i Seguro Nacional no hari’i koperativa
ba servisu na’in nebe’e, tuir konseito no prinsipio polítku ida nebe’e reflete
lolo’os direitu fundamental serbisu na’in sira atu nune’e sira bele sente na’in
ba sa’ida de’it mak sira produs no sente realijadu hanesan ema.
Artigu
tolu nebe’e ami hateten iha leten basea prinsipius hanesan tuir mai ne’e:
1).
Pinsipiu proporsionalidade (“acção” ka “saham” ba servisu na’in).
Prinsipiu
ida signifika katal kapital tolu nebe’e sa’I hanesan parte importante no
integral iha prosesu desenvolvimenu empresaria tensi sukat ho valor “acção” ka
“asaham”. Kapital finanseiru no capital material sukat ho valor “acção” ka
“saham” ita bele hatene ho nia valor “X” no kapital humanu, maski susar atu
sukat ho valor osan maibe bele assume ho valor osan “Y”. Housi valor ida nebe’e
mak empregador ho instrument produsaun no servisu na’in konkorda basea ba lei
define prevalecidu mak determina partilha valor dividendu tuir proporsaun
ida-idak iha ano fiscal empresa ka fabrika ida nian ka ita dehan “annual netro
profit”.
Partilha
dividendu eksklui bens e servisus nebe’e servisu na’in ka empregador no makina
produsaun halo iha empresa ka fabrika. Empregador no servisu na’un hetan
salariu ka diak liu, ita bolu “remunerasaun” no makina produsaun hetan
manutensaun iha periudu tinan ida. La iha “excuse” “deskulpa” ka “argumentu”
katak empregador selu taxa ka selu servisu na’in. Taxa no servisu na’in, kliente
mak selu housi produto nebe’e nia hola hola housi produto nebe’e servisu na’in
sira halo ka produz iha fabrika ka industria ida ka ema benefisaidor nebe’e
simu prestasaun servisu housi empresa ida. Tan presu produtu define ho formula
hanesan ne’e: “presu material prima + custu operasional (inkui, servisu na’in
nia servisu, manutensaun makina produsaun no buat seluk tan) + taxa + profit
margin”.
Formula
ida ne’e, hatudu katak produto ka prestasaun servisu ida housi fabrika ka
industria no empreza nebe’e ka’er projekto konstrusaun la selu taxa ka servisu
na’in. Kustu hotu-hotu sobrekarega (tula ba) konsumidor ka benefisiador
prestasaun servisu. Tan ne’e margem netto ne’e, mak tenki fahe
proporsionalmente entre empregador no servisu na’in katak tuir proporsaun
“ácção” ka “saham” nebe’e define ona ka konkorda ona;
2).
Prinsipiu seguransa sosial (Seguro Nacional):
empresa
ka fabrika ka industria ida halo investimentu ho capital nebe’e nia iha hodi
garante nia futuro empresa ka fabrika ka industria ninian! Proveito nebe’e
empresa ka fabrika ne’e hetan deposita iha banko hoidi garante nia
sustentabilida iha futuru. Ne’e realidade ida nebe’e ema hotu la bele nega!
Hosi fatin seluk ita husu: Servisu na’in sira nia futuro no nia familia nia
futuru atu garante oin sa? Dedikasaun nebe’e nia fo’o a empresa ka fabrika ka
industria id abele ka la’e garante nia sustentabilidade futuro servisu na’in
nian? Bele ka la’e governo hamutuk ho empresa ka fabrika ka industria bele kria
instituisaun ida bele garante sustentabilidade futuru servisu na’in sira
nian?
Perguntas
hirak iha leten, lori ami hodi hateten katak tenki iha lei ida nebe’e tenkii
hamosu “Seguru Nacional”, hanesan instituisaun ida nebe’e garante
sustentabilidade futuru servisu na’in sira nian. Valor servisu nian la lakon
wainhira sira tama ona ida vulneravel ka idoso ka inkapasitadu tanba desastre
iha servisu fatin. Tan sa mak lei bele regula pensaun vitalisia ba ema sira
nebe’e hetan kareira politika, nebe’e bele prevalese de’it iha tinan lima nia
laran no labele estabelese lei ida nebe’e bele regula pensaun vitalisisa ba
profesionais servisu nian? Ka ho subsidio ba Terceira idade bele justifika ba
pensaun vitalisia? Karik nune’e, valor prestasaun servisu professional durante
nia tomak signifika sa ba ita?
Problema
la’os bele ka la’e, hanoin hetan ka la hanoin hetan! Problema mak ne’e hakarak
ka lakohi! Vontade ida ne’e la iha “slogan”: “patria libertada, libertemos o
povo” sa’i “slogan” incoerenste, “slogan” politik virtual, “slogan enganador”,
“slogan” obskurantismu sosio-politikuekonomiko estrutural, “slogan” bele de’it
hamosu no hakean tan abismo entre ema riku no kiak, “slogan” nebe’e sei hakiak
no hamosu konflito foun iha ita nia sosiedade no “slogan” ne’e transforma fali
“slogan” antagoniko ba “slogan”: Adeus Conflicto, Benvindo Desenvolvimento”;
3).
Prinsipiu solidariedade kolektiva (hari’i cooperativa):
logika
ba sistema produsaun, tuir ita pensamentu normal, konsiste housi kooperasaun
mutual housi kapital tolu nebe’e ita koalia iha leten. Kapital finanseiru no
capital material mesak la produs buat ida karik la iha involvimentu capital
humanu. Kapital humanu mak usa osan no material hodi hala’o sistema produsaun.
Makina ho osan halo sistema la’o produtivu, efektivu no efisiente to’o hetan
“over plus value” (nilai lebih) ba rendimentu empresa ka fabrika ida nian. Iha
parte seluk, kapital humanu bele la’o mesak iha sistema produsaun maibe
produktividade, efektividade no efisiensia ki’ik liu ba rendimentu produsaun
nian. Sistema produsaun integral ida ne’e hatudu ona kolektividade no
interdependensia entre capital tolu ne’e. Iha sistema produsaun kapitalista, ema
nebe’e iha osan no material produsaun nian la konsidera interdependensia ida
ne’e. Valor capital humanu lakon iha sistema produsaun kapitalista. “Over plus
value” ka “nilai lebih” mak sistema produsaun hamosu fo’o benefisiu ka
rendimentu bo’ot liu ba ema nebe’e iha osan no material produsaun.
Estatuto,
capital
humanu
ka servisu na’in transforma hanesan “instrumento de produção”. Tan
konsiderasaun ida ne’e, tratamentu ba ema ka servisu na’in pior liu kompara ho
makina produsaun ida. Osan na’in preokupa liu ba manutensaun periodika ba
makina produsaun kompara ho servisu na’in. Osan na’in hatama no duni sa’i
servisu na’in tuir sira nia hakarak no lakohi hatene kondisaun servisu na’in
moras ka diak, feto ka mane, idade katuas ka klosan. Sala ki’ik ka sala bo’ot
servisu na’in halo iha servisu fatin kotu ho “PHK sepihak” (despedida
unilateral) ba servisu na’in sem kompesasaun (tanpa pesangon). Situasaun
hanesan mak mosu iha Ita nia rai, Timor Leste. Oin sa atu halakon sistema
produsaun eksploradora ida ne’e no fo’o valor ba servisu na’in sira?
Tuir
ami nia hare’e mak tenki estabelese lei ida kona ba hari’I kooperativa iha
servisu fatin nebe’e de’it servisu na’in servisu ba. Empresa ka fabrika ka
empregador/a, iha lei ida ne’e nia oko’os tenki hari’I kooperativa hodi kria
ambiente “solidariedade social” atu estabelese
relasaun ema ba ema iha servisu fatin nebe’e de’it.
Kooperativa
ne’e bele apoia ba servisu na’in sira wainhira monu ba susar iha fulan klaran
wainhira hala’o hela servisu. Servisu na’in la presija debe osan ka foti sasan
iha fatin seluk wainhira nia monu ba susar, moras, selu oan sira nia eskola no
buat seluk tan. La iha ema ida lakon (rugi). Empregador la lakon no servisu
na’in mos la sente servisu saukati de’it!
Oin
sa mekanismu atu hari’i no osan mai housi nebe’e?
Hanesan
hateten iha leten katak kooperativa basea ba prinsipiu solidariedade kolektiva
maka ho sensu kolektividade entre empregador no servisu na’in mak define
mekanismu atu hari’i no osan mai housi, karik lei estabelese katak “servisu
na’in mos iha direitu ba “acção” ka “saham” iha empresa ka fabrika ida” maka
bele sa’I hanesan capital inisial hodi hari kooperativa. Kooperativa, karik
hari’i duni, mak konotasaun no hahalok hodi transforma “servisu na’in hanesan
instrumentu produsaun iha sistema produsaun kapitalista” hahu’u lakon no
valorijasaun ema nian hahu mosu. Iha ne’e mak bele hamosu sosiedade nebe’e, ho
lian Indonesia, “masyarakat madani”, sosiedade moris diak, sosiedade solidaria
ho meta final hari sosiedade justa no fraternal (iha edisaun tuir mai ita sei
koalia liu tan kona ba kooperativa! Hein ….)
Relasuan
entre Lei, Empregador no Servisu Na’in Intereses empregador no servisu na’in,
iha nasaun ida, regula ho “lei”.
Se
mak halo ka estabele lei?
Basea
ba se’e no ba sa mak estabele lei?
Iha
nasaun nebe’e rejime autoritario mak ukun, lei mosu housi grupo elite ki’ik
nebe’e ukun hodi hametin sira nia kbi’it ukun nian ba ema seluk. Intereses
grupo ki’ik nebe’ ukun, tanba de’it lakohi lakon sira nia kbi’it ukun ka lakohi
ema seluk la bele kontra sira nia intereses, sira usa lei hodi fo’o “sansaun”
ba ema no proteje sira nia a’an.
Kontexto
ida ne’e, mak ema marxistas sira hateten: “estadu ne’e manifestasaun real
kbi’it grupo ka elite minoria hodi hanehan ema barak (maioria explorada)”. Iha
nasaun nebe’e rejime sosisal demokratika no semi-autoritario mak ukun, elite
ki’ik nebe’e ukun, buka estabelese lei atu harmonija intereses entre klase
social nebe’e iha. Prinsipiu harmonijasaun intereses entre klase obriga elite
ki’ik nebe’e ukun hodi bolu hamutuk intereses nebe’e diferentes iha klase
social hodi tu’ur hamutuk hodi halo lei. Iha nasaun nebe’e rejime demokratiko
popular mak ukun, grupo ka elite ki’ik nebe’e povu mak hili no fo’o fiar hodi
ukun halo ka estabelese lei nebe’e representa interese maioria hasoru interese
minoria nebe’e hakarak hanehan ka explora maioria.
Iha
Timor Leste, rejime nebe’e mak ukun, parsialmente, mak rejime social
demokratika (sosdem) maibe hare’e diak, nasaun Timor Leste laiha ka sei dauk
iha sistema ka rejime fixu ida. Produto lei hotu-hotu mak vigora iha nasaun ida
ne’e atu defende lo’os interese se nian, ita la hatene (karik ema nebe’e hatene
lei bele koalia diak liu). Maibe koalia kona ba lei ka kodigo laboral, nebe’e
oras ne’e submete hele ba debate Komisaun H Paramento Nacional, reflete rejime
social demokrata, tanba ita nia governo liu housi Sekretariadu Estata Formasaun
Profisional, halo reuniaun tripartida entre representante governo, empresario
no servisu na’in hafoin hatama proposta lei ba Parlamento Nacional.
Representa
ka la’e, interese servisu na’in ka “maioria oprimida” housi reuniaun tripartida
ne’e? Tuir ami nia hare’e, iha rejime sosdem, barak liu mosu, “se mak usa se”
atu hametin interese klase ida nian! Lei ka proposta lei representa liu
interese empregador kompara ho servisu na’in sira. Representante povo nian iha
governo ka representante servisu na’in (dominante liu, ema dehan “buruh kuning”
ka “kaki-tangan empregador”, “pseudo-empregador” nebe’e halo nian a’an hanesan
servisu na’in) hare’e de’it housi aspektu satisfasaun superficial no fiisiku
servisu na’in nian.
Sira
la hare’e aspektu seguransa, sustentabilidade no desenvolvimentu ema nian iha
futuru ba nia a’an rasik no nia familia sira. Hanesan ejemplu, koalia kona ba
“salariu Minimu Regional”, representante sira koalia liu kona ba ka konta
de’iit ba servisu na’in ida gasta ba nia a’an rasik iha fulan ida maibe haluha
tiha katak servisu na’in ida la servisu ba nia a’an de’it, nia servisu ba nia
familia, inan-aman no oan sira karik sei ki’ik oan ka bebe’e hela, karik nian
sira eskola hela, karik nia fen kaben ka inan aman hetan susar isin nian
(moras)! Nune’e mos la hanoin, karik servisu na’in ida katuas ka hetan desastre
ruma iha servisu fatin nebe’e la permite nia atu servisu, oin sa atu moris diak
iha tempu ikus mai!
Ho
perspektiva ida ne’e mak ami apresenta kontra proposta ba lei ka kodigo laboral
nebe’e tama ona iha debate Komisaun H Parlamento Nasional (le’e iha proposta ba
lei ka kodigu laboral iha ed. ida ne’e).
Tuir
ami nia hare’e, karik lei representa duni interese “maioria explorada”,
proposta nebe’e apresenta tenki tau iha konsiderasaun iha reuniaun tri-partida
no hetan apoio hosi Komisaun H PN no bele aprova hanesan lei nebe’e sei vigora
iha Timor Leste.
Ema
balu hateten katal proposta ne’e todan no susar atu implementa! Karik lei ne’e
implementa duni mak ema barak sei la mai Investe iha Timor Leste! A’at ema
balun hateten: “Timor sei dauk bele”! Ita barak hare’e ho matan malahuk no
afirma katak desenvolvimentu iha Timor Leste oras ne’e dau-daun tanba ema
investor sira investe iha Timor Leste! Ne’e precepsaun ida sala! Investimentu
fisiku lolo’os (investasi murni fisik) iha Timor Leste sei dauk iha. Agensia
servisu nian hosi aspektu prestasaun tekniko (“investor” jual jasa tekniku) mak
barak iha ne’e! Barak liu mos ita hanaran “makelar”, lori projektu buka osan
housie ma nebe’e iha capital finanseiru no capital material!
Agensia
sira ne’e usa sira nia osan ho material ka usa ema seluk nia osan ho material
hodi mai buka osan iha Timor Leste! Ema hotu hatene katak Timor Leste riku osan
mai housi nia riku soi rai okos nian. Osan Timor Leste nian mak bolu ema barak
mai iha ne’e. Sira la’os mai investe ka mai ajuda Timor Leste. Sira mai buka
osan barak iha ne’e! Desenvolvimentu iha Timor Leste la’os lori osan investor
nian, osan povu nian mak estadu gere hodi halo desenvolvimentu. Ita la hatene
osan hira mak ema nebe’e ita dehan, entre aspas “investores” lori sa’I hosi
Timor Leste loron ida? Sirculasaun osan iha Timor Leste hira no iha fatin
nebe’e? Karik keta iha Dili, Baucau no Maliana de’it? Ponto de vista uit oan
iha leten lori ita atu hare’e diak atu la bele afirma katak ema seluk housi rai
liur nebe’e iha osan ka iha material mak bele desenvolve ita nia rain no labele
duvida ho Timor oan nia kapasidade!
Timor
Leste mos bele! Situasaun ida susar liu iha Timor Leste, tinan 450 kolonialismu
portugues no tinan 24 okupasaun, ita bele hakat liu ho kapasidade ki’ik nebe’e
barak skeptiku, inklui ita nia ukun nai balun, tansa sa oras ne’e, ita nia
nasaun osan barak no ho osan bele sosa instrumentu produsaun no bele kapasita nia
ema rasik ho nia osan rasik, ita sei duvida nafatin??? Karik osan ita fahe ba
malu de’it ka fo’o hodi halo kontente ema de’it ka sosa ema nia votu politiku
de’it mak riku soin ita iha la soin ba buat ida! Ita tenki halakon mental
“kolonijasu”, mental “orang yang dijajah”! Rasismu estrutural tenki lakon
iha ita nia rain.
Konsistente
ba ita kompromisu politiku libertador ba ita nia povu, Povu Mau-Bere, produto
lei ka projektu lei sa’a de’it, inklui projektu lei ba kodigo laboral tenki tau
interese povu, maiora “oprimida” iha leten. Investor mai ka la mai, Timor Leste
no nia povu tenki moris ba nafatin!
Timor
Leste riku tebes. Kestaun mak gerensia! Administrador ka lider nebe’e diak la
duvida ho nia povu rasik no ho nia povu halo ka estabelese lei hakotu ema se
de’it nebe’e hakarak harahun no halo atan ba nia estadu no nasaun hamutuk ho
nia povu tomak.
Doben
le’e na’in, liu-liu, servisu na’in no ema nebe’e hakarak ho laran “Timor oan
sa’I na’in ba nian rasik”, karik loke pajina hirak ne’e, la bele hare’e de’it
katak liu fuan hirak la’o tuir dalan lo’os ka kompletu ona!
Buat
barak tebes mak sei dauk hateten iha laran! Deskripsaun iha leten bele de’it
loke iha nia hanoin no bele ajuda ita atu tahu iha praktika, ita kompromisu
politiku ka imperativu politiku “liberta povu”. Servisu na’in sector ka kamada
social ida nebe’e, ita tenki tau iha nia konsiderasaun katak sertor ida ne’e
mak actor real no sentral ba desenvolvimentu fisiku nasaun ida nian! Laiha
servisu na’in, sei la iha empresa ka fabrika no la iha projektu! Hametin
servisu na’in nia estatuto, ita hametin desenvolvimentu!
Sektor
ida tan mak ita barak haluha mak sertor ka kamada social ida nebe’e ita hanaran
“agrikultor”. La iha ema ida nega katak maioria populasaun Timor Leste nian,
povu ida nebe’e moris ho agrikultura. Hanesan agrikultor, nia tenki iha rai nia
atu servisu ba. Rai ka “tanah” ne’e komponente importante ba agrikutor.
Agrikultor nebe’e la iha rai, la’os agrikutor maibe muda naran, tuir Indonesia
nia lian “buruh tani”, agrikultor nebe’e sa’I hanesan servisu na’in ba ema ne’e
iha rai.
Topiku
“rai ba agrikultor” ka “tanah untuk tani”, iha edisaun tuir mai, ami sei koalia
barak no loke perspektiva ba kamada social ida ne’e atu oin sa “sa’I na’in ba
nia rain rasik”. Atu remata, ami hakarak hato’o ba doben le’e na’in sira katak
imi nia hanoin sa de’it ka kritik kona ba sa de’it ami harekek iha ne’e ! Imi
nia hanoin no kritika bele ajuda ami hodi hakerek diak liu tan no ajuda ita nia
povu atu bele proteje ka defende sira nia direitu rasik! Ita koalia ka hakerek
kona ba sira nia direitu maibe servisu na’in ka to’os na’in (agrikultor) sira mak
tenki hamrik hodi luta ba sira nia direitu. Obrigado
Foto:
Komunidade kuda hare iha natar
