La
iha dalan ba eis komandante FALINTIL rejiaun III, Cornelio Gama ‘L-7’, atu halo
manifestasaun, bainhira lahetan autorizasaun husi Polisia Nasional Timor Leste
(PNTL). Tanba nia obriga an mak nia sei hetan pena prijaun tinan tolu tuir
artigu 244 kodigu penal konaba desobidensia kualifikada.
Jurista
Timoroan, Manuel Tilman hatete, se karik maun bo’ot Cornelio Gama ‘L-7’ ulun
to’os deit halo manifestasaun la bazeia ba lei manifestasaun, polisia bele
kaer, tanba nia komete krimi desobidensia kualifikada, ne’e tinan tolu kadeia.
Iha
Kodigu Penal artigu 244 konaba desobidensia hatete klaru katak, se mak lakumpri
orden ida husi institusaun kompetente hanesan PNTL sei hetan pena ou multa.
No
iha lei numeru 1/2006 hatete, se karik hakarak halo demostrasaun ka manifesta
buat ruma persija husu autorizasaun PNTL, hodi asegura seguransa, harmonia, paz
no estabilidade.
Se
la kumpri mak lei rua ne’e tau hamutuk hetan fali kualifikasaun de pena de
desobidensia (desobidensia kualifikada) ne’e as liu bele hetan pena tinan tolu.
“Se
halo manifestasaun la bazeia ba lei manifestasaun numeru 1/2006, polisia bele
kae tuir artigu 244 kodigu penal, tanba la hetan autorizasaun husi PNTL
obriga-an halo manifestasaun,”dehan Jurista Manuel Tilman ba JN-Diario iha
ninia rezidensia Hotel Beach Garden, Segunda (22/6).
Nune’e
mos Jurista, Sergio Hornai esplika, iha artigu 42 Konstitusaun RDTL hatete,
sidadaun hotu iha direitu atu espresa sira nia hanoin liu husi reniaun no
manifestasaun, maibe lei numeru 1/2006 afirma katak, se karik hakarak halo
demostrasaun ka manifesta buat ruma persija husu autorizasaun PNTL, hodi
asegura seguransa, harmonia, paz no estabilidade.
Hornai
reafirma katak, sidadaun hotu bele halo manisfestasaun hodi espresa sira nia
direitu, maibe iha mos ninia limitasaun. Se fo tiha ona koñesementu previa ba
PNTL, mak PNTL la admiti tenki obedese ba orden.
“Se
polisia laautoriza, sira labele espresa sira nia direitu. Se polisia autoriza
ne’e buat seluk. Mais la autoriza ne’e signifika katak, ita tenki obedese. Se
ita la obedese orden publiku ne’e perigu ba ita,” dehan Defensor Publiku Jeral,
Dr. Sergio Hornai ba JN-Diario iha Ministeriu Negosius Estranjeirus no
Kooperasaun (MNEK), bainhira partisipa reniaun CPLP ba area justisa, Segunda
(22/6).
Nudar
jurista, iha obrigasaun atu hatete ba maun bo’ot L-7 katak, tetu didiak. Iha
dalan seluk ne’ebe bele resolve. Ejijensia sira ne’e bele kanaliza liu husi
dialogu ka diskusaun ho Prezidenti da Republika (PR), Parlamentu Nasional (PN),
Governu no Tribunal, hodi foti desizaun ba ninia hanoin no prekupasaun sira.
Tuir
Hornai, tribunal hanesan orgaun ida atu deside ba konflitus, se iha problema
ruma hato’o para bele define.
“Ita
nia maun L-7 ema veteranus ida, ema ida que kontribui ba luta durante tinan 24
no membru asembeleia PN, ita lakohi para nia monu iha situasaun ne’ebe mak
podeser nia hatene maibe ladun intera di-diak bele kebra ninia kondisaun ne’ebe
hetan hela Termus Indentidade da Rezidensia (TIR),” Hornai fo hanoin.
Iha
prinsipiu liberdade espresaun no manifestasaun ne’e prinsipiu ida demokratiku
no direitu fundamental ida, maibe direitu sira ne’e laos absolute, laos katak
ita hotu tenki halo.
“Ita
tenki obedese ba orden, ita hotu tenki obedese ba lei, ita moris iha komunidade
iha lei para bele regulariza ita, hanesan moris iha familia ida no sosiadade
iha orden para ita bele tuir,” afirma nia.
Advogadu
Manuel Tilman mos fo esplikasaun konaba TIR ne’e katak, Cornelio Gama ‘L-7’
halo manifestasaun laprejudika ninia Termu Indentidade da Rezidensia (TIR),
tanba TIR ne’e rasik la fo impaktu ba ninia direitu sivil no politika de
intervensaun, maibe tenki iha koñesementu ba polisia no hetan autorizasaun husi
polisia.
Autorizasaun
ne’e laos tanba kontiudu saida mak L-7 sira atu ba hakilar, maibe kona deit ba
distansia fatin, se L-7 ba halo manifestasaun dok husi rezidensia Amo Bispo
metro atu ida (100 m), estatua nossa senhora metro 100, banku mundial metro 100
no polisia maritima metro 100 ne’e bele, se menus ne’e labele.
Ida
ne’e mak problema, laos tanba TIR. Tanba deit lei manifestasaun ne’e fiksa
distansia menus 100 ne’e labele, se muda ba Area Branka ne’e karik bele.
Iha
manifestasaun ne’e mos bele mosu fali efeitu seluk hanesan prejudika ema seluk
nia aktividade komersial, prejudika sasan sira iha jardin Largo-Lesidere,
impede estudante sira ba uza internet, prejudika loja no restaurant sira, se
ida ne’e mak mosu entaun la bele.
Depois
ida fali mak terseira pessoas, kuandu terseira pessoas tama ida be organiza
ne’e mak responsabiliza, laos polisia. Polisia nia responsabilidade ne’e kona
deit ba lei no ordem publika, buat ida que normal. Normal hela hanesan ne’e mak
oho malu polisia intervein.
“Iha
manifestasaun ne’e mak ema tuku malu, oho malu, sunu kareta, L-7 responsavel,
TIR ne’e bele agrava ba prizaun preventiva, tanba ninia liberdade ne’e hamosu
fali perturbasaun de sosiadade. Perturbasaun de sosiadade ho krimi ne’ebe que
nia komete, laos perturbasaun da sosiadade manifestasaun lae, ho krimi ne’ebe
mak ema oho malu ne’e,”esplika Tilman.
Iha
parte seluk Prokurador Jeral Republika, José Ximenes realsa katak, lei kesi
metin no la autoriza Cornelio Gama ‘L-7’ atu uza slogan Mauk Moruk nian hodi
halo manifestasaun kontra Estadu, tanba L-7 agora sei iha hela TIR.
Jurista
José Ximenes hatutan, L-7 hanesan veteranu, lolos tenke kontribui ba paz rai
ida ne’e nian, labele kahur fali ninia interese hamutuk ho Mauk Moruk ninia
interese atu kontra Estadu no viola lei.
“Agora
nia iha prosesu TIR, nia kazu ba prosesu seidauk termina no labele viola lei no
tenke kumpri lei, tanba ita Timor oan iha dever atu kontribui ba estabilidade
iha ita nia rain hodi kontribui ba justisa no dezenvolvimentu rai laran,”afirma
Prokurador José Ximenes.
Nia
esplika, iha kazu rua mak tenke separa, hanesan kazu husu atu halo
demonstrasaun ne’e kabe ba PNTL nia knaar atu haree.
“Kestaun
justisa ita hare uluk, iha Baucau L-7 akuza tiha ona ba kazu ida foti fatuk
magnesia ho kareta kamioneta 12. Iha momentu ne’eba ha’u sei hanesan prokurador
ita mak halo akuzasaun ba fatuk Magnesia iha Vemase nian,”esklarese José
Ximenes.
Nia
dehan, ba Kazu ne’e rasik, L-7 hetan akuzasaun tiha ona iha ne’eba, no ninia
pena masimu tinan 6. José Ximenes informa, kazu ne’e tribunal mak seidauk julga
maibé nia prosesu sei la’o hela.
“Semana
kotuk ha’u ba iha Baucau, ami halo ona rekerimentu ba tribunal tanba saida maka
kazu ne’e tinan 5 ona seidauk marka julgamentu ba kazu ne’e,”lamenta José
Ximenes.
Nia
dehan, tuir lei kazu sira ne’e bandu no fó xamada atensaun ba L-7 lolos hatan
ba lei, labele halo finji atu viola fali lei.
Nia
kontinua katak, kazu L-7 iha altura PNTL kaer hamutuk ho nia alin Mauk Moruk no
tribunal fó TIR hodi labele halo tan asaun ruma.
Sosiedade
sivil mos fo hanoin katak, diak liu L-7 kopera ho justisa hodi hametin justisa
iha Timor Leste. Diretur Asosiasaun Hak Manuel Monteiro hatete, iha
konstitusaun RDTL artigu 42, 43 ho 44 fo dalan ba sidadaun atu manifesta buat
ruma, maibe tenki kontribui nafatin atu hametin sistema judisiariu iha TL.
Ba
Manuel, manifestasaun laos solusaun ba problema hotu, sei iha dalan seluk atu
resolve hodi hetan justisa.
Nune’e
mos Diretur Asia Justice And Right (AJAR), José Luis Oliveira konkorda bainhira
iha ema ruma halo manifestasaun ba materia injustisa no korupsaun buras iha TL,
maibe ba povu Timor Leste tomak laos privadu.
“Konaba
materia manifestasaun husi L-7 ne’e katak, injustisa no korupsaun buras iha rai
ne’e, klaru ida ne’e ha’u mos aseita no preokupa, mas dala ida tan, ha’u
preokupa ida ne’e ba interese komun ka povu tomak laos problema ha’u nian
mesak,”relasa José Luis.
Antes
ne’e, Komandante Jeral PNTL, Komisariu Julio Hornai, esklarese katak, PNTL la
autoriza ne’e laos dehan katak, nia la iha ona direitu atu halo atividade
manifestasaun pasifiku, maibe kuidadu deit ho situasaun no terseira pessoa
sira.
“Polisia
la autoriza la signifika L-7 la halo manifestasaun, maibe kuidadu ho terseira
pessoa,”dehan Hornai.
L-7
mobiliza manifestasaun hodi kontra injutisa no korrupsaun ne’ebe buras iha
instituisaun Estadu, maibe Komisariu Julio Hornai hateten, se iha evidensia
ruma kona-ba korrupsaun, diak liu lori ba Komisaun Anti Korrupsaun (KAK).
“Ita
tenke hatene situasaun para la bele akontese terseira pessoa ne’ebe bele kebra
fali L-7 nia TIR, ida ne’e mak ita hanoin,” esklarese Komisariu Julio Hornai.
Husi
sorin seluk, Komandante PNTL Munisípiu Dili, Suprerintendente Xefi, Pedro Belo
hamutuk ho Administrador Munisípiu Dili, Gaspar Soares inklui konselho
administrasaun munisipiu Dili apela ba komunidade Dili hotu liu-liu joven sira
atu labele monu ba propoganda no isu-isu falsu sira.
“Se
mak halo manifestasaun iha tempu badak, ami sei kaptura,” hatete Pedro Belo.rea/cos
Jornal
Nacional