LIKISA
- Governu Timor-Leste iha loron 21/09 halo inagurasaun dahuluk ba
industria masin iha Timor-Leste ne’ebé harii husi kompañia NPM
Industries Unipessoal. Lda iha suku Ulmera Postu Administrativu Bazartete,
Munisipiu Likisa. Ministru Komersiu Industria no Ambiente (MCIA),
Constancio Pinto hatete tinan barak ona to’os nain Ulmera lao ho prosesu ida
tein masin uza prosesu tradisional ne’ebé ezizi esforsu barak maibe rezultadu
uituan. Tanba kapasidade inter teknolojia no kapasidade prosesa masin limitadu
hodi halo Timor-Leste mos depende ba iha masin ne’ebé mai husi rai seluk.
Maibe
ohin loron MCIA hamutuk ho UNDP no mos Federação Cooperativa Liquiça hamutuk ho
kompañia NPM halao prosesu ida kona-ba prosesa masin iha Kasait, Ulmera ho
objetivu ida atu oinsa nasaun ida ne’e bele hamenus importasaun masin husi rai
liur. “Ohin ita rona relatoriu husi diretor kompañia ita bele dehan katak
tinan hirak mai tan ita han deit ona ita nia masin ona no ita sei la importa
tan masin mai husi rai seluk maibe bainhira ita dehan hanesan ne’e tenke sosa
ita nia masin, ita tenke orgullu ho ita nia produtu rasik, ita sosa masin ita
hadomi ita nia rain ita hadomi ita nia produtu,” dehan Constancio ho orgullu
iha inagurasaun fabrika masin refere.
Nia
dehan masin la’os deit produtu ida ne’ebé TL hakarak hamenus husi importasaun
maibe iha mos produtu sira seluk tan hanesan bee, mie instant, no mos produtu
sira seluk ne’ebé Timor-Leste bele halo bazeia ba material prima ne’ebé
iha. Tuir nia MCIA oras ne’e dadaun investe iha setor masin, tanba foin
dadauk halo lansamentu ba prosesamentu masin iha Atabae. Ministeriu mos fo
apoiu ba produsaun masin iha Manatutu no sei kontinua fo tan apoiu ba
komunidade ne’ebé dezenvolve masin, sei servisu hamutuk nafatin ho kompañia atu
nune’e bele fo garantia ba agrikultor sira.
Hatan
mos kona ba preokupasaun kompañia ninian, Ministru Contancio hateten MCIA sei
servisu hamutuk ho kompañia no sei kordena ho ministeriu relevante sira
ne’ebé fo sertifikadu ba kompañia sira atu nune’e bele halo prosesamentu
sertifikadu sira ho lalais. “Governu tenke fo apoiu tanba ne’e ita nia
setor privadu bele sai forsa no bainhira setor privadu forte bele kontribui ba
dezenvolvimentu ekonomiku pais ida ne’e, tan ne’e mak hau nudar Ministru
Comersio Industria no Ambiente promete atu servisu hamutuk ho ita boot hodi
haree ba iha problema sira ne’ebé kompañia infrenta,” dehan nia.
Nia
dehan kona ba presu transporte ninian laos servisu MCIA nian maibe
sei haree hamutuk ho ministeriu kompetente atu oinsa bele haree ba iha problema
refere. Constancio lori naran MCIA nia fo agradesimentu ba kompañia tanba
se laos kompañia agrikultor sira laiha esperansa tanba kompañia mak fo
esperansa ne’e ba sira. Entretantu Managing Director NPM Industries
Unipessoal.Lda, Surbash Mishra iha inagurasaun Industria Masin Ulmera
hateten katak Ulmera nudar fatin sentru ba iha masin nian iha Timor-Leste
tanba masin hotu-hotu iha Timor-Leste sei halo prosesamentu iha fatin refere.
“Masin
iha Timor-Leste lokaliza iha Ulmera, kompañia industria masin forma iha tinan
2011 no rejistu iha tinan 2011 ho objetivu mak harii fabrika, primeiru halo
peskiza sobre material masin ho nia merkadu. Husi peskiza ne’e nia rezultadu
ami hetan positivu no ami komesa avansa ba oin,” dehan Marging Director NPM
Industries Unipessoal.Lda Surbash Mishra iha nia diskursu.
Konstrusaun
fatin fabrika masin ne’e komesa iha tinan 2012. Iha 2013 sira komesa sosa
ekipamentus masin nian, 2014 halo instalasaun, no 2015 makina instalasaun
prontu halo operasaun. Tuir nia katak depois remata halo instalasaun ba industria
masin, halo rekurtamentu ba staf tekniku sira no mos hodi buka parseiru sira
hodi servisu hamutuk fo formasaun ba iha staf sira ne’ebé mak iha hodi bele
kaer rasik industria refere. “Husi ida ne’e ami komesa halo rekrutamentu
staf tekniku rekursu humanus menus no tempu ne’e ami hetan patner ida
naran Market Developmet Fund (MDF) hodi servisu hamutuk ho AusAID hodi
apoiu kompañia fornese treinamentu ba iha staf tekniku no mos staf
laboratory,”dehan nia.
Nia
dehan husi treinamentu ne’e konsege hetan staf nain tolu iha tekniku ne’ebé
kualidade tebes no sira mesak bele kaer fabrika no la presiza ona ema
husi liur mai atu kaer no mos hetan staf balu bele test masin
iha laboratory rasik. Nia afirma katak komesa produsaun masin iha tinan
2015 no rekurtamentu ba funsionariu hamutuk 11 kona-ba haree fabrika nian
deit. Marging Director mos hatete investimentu ba fabrika masin
besik $600.000. Alende ne’e mos NPM Industry asina akordu hamutuk ho federasaun
kooperativa durante tinan lima hodi sosa sira nia masin husi povu iha
munisipiu ne’ebé potensia masin hanesan Baucau (Laga) Manatutu, Atabae
(Bobonaro).
Fabrika
masin iha Ulmera ne’e, tinan ida bele hetan 500 ton husi parte Ulmera. NPM
Industry mos halo akordu parte ne’ebé haree masin lagua iha Laga no sosa mos
masin husi administrativu Laga Munisipiu Baucau. Masin husi Laga iha
tinan 2015 to’o iha fulan Setembru besik tonelada 2000. Iha tinan 2014 kompañia
sosa masin husi Laga tonelada 500 maibe planu iha tinan 2015 sira hakarak sosa
2500 ton husi Laga, Manatutu, Ulmera no mos Atabae. Nia mos infroma katak
agora dadauk kompañia foka hela ba teknologia foun ne’ebé ba produs ro
sold ne’ebé hanaran Jeo Member hodi habai tasi been nune’e bee bele sai
masin, masin mos hetan kualidade diak no mos ho kuantidade ne’ebé mak boot.
“Ami
implementa tiha ona 23 jeo member iha Ulmera montante besik 14000 , ami
implementa mos iha Laga besik 100 Jeo member, montante hamutuk
60.000 no ami fó ba Laga no Ulmera sira bele hetan masin ne’ebé kualidade
diak no barak los nune’e mos komapñia hetan sasan ne’ebé mak diak,” dehan
nia. Alende ne’e mos implementa hela teknologia ne’e iha Manatutu
hamutuk ho grupu feto masin ne’ebé rekomenda husi Sekretaria Estadu apoiu Feto,
Veneranda Lemos. Nia dehan husi teknolojia Jio Member ne’ebé implementa
iha kolan masin Manatutu besik hectares 50, investimentu hot-hotu besik
$400.000 dollar , kolan Manatutu prontu iha 2016 tuir tarjetu katak sei hetan
toneladas 3500 husi kolam Manatutu.
Iha
tinan 2016 total masin iha Timor-Leste bele hetan toneladas 6000 no kompañia
prontu atu sosa masin husi Laga, Manatutu,Ulmera , Atabae. Nia mos infroma
tan kona ba presu merkadu tanba TL nia populasaun tomak iha Timor-Leste
kada tinan ida presiza komsumu masin besik toneladas 2500 tan ne’e sira
prontu atu kompete ho masin sira ne’ebé halo importasaun husi rai liur mai iha
rai laran. “Ami iha kompetisaun masin ne’ebé importa husi liur no ami
porntu atu kompete ho sira tan ne’e hau husu ita nia povu no emprezariu
promove no tenke fa’an ita nia masin tanba nia iha kualidade diak, foin
dadauk ami haruka masin ba iha nasaun Singapura ho teste iha laboratory konsege
hetan kualidade diak no sira mos hakarak importa ba iha sira nia rai laran,”
hateten nia.
Tan
ne’e nia dehan wainhira povu Timor-Leste mak sei hadomi produtu rai laran mak
sei minimize prodtu masin importasaun husi rai liur mai iha rai laran. Nia
mos rekomenda ba governu atu bele haree no tau konsiderasaun hodi bele promove
setor industria sira iha rai laran mak hanesan kompañia manufaktura presiza
karta husi ministeriu relevante hanesan sertifikadu karantina, sertifikadu
esportasaun, sertifikadu saude no sertifikadu orijinal kona-ba produtu
mosu husi ne’ebé tanba bainhira halo esportasaun presiza serfikadu hirak ne’e.
“Agora
ita atu ba trata dokumentus sira tenke han tempu barak no tempu ne’e rai tasi
tolu mos halai hotu tan ne’e diak liu tenke trata karta lalais hodi bele halo
esportasaun mos lalais,” dehan nia. Nia mos rekomenda tan katak iha Ulmera
Kolam nian laiha armajen ba masin, tan ne’e presiza armajen ida iha fatin ne’e.
Iha Laga presiza armajen ida no mos iha problema ba rai. Tan ne’e husu governu
atu bele haree kona ba problema armajen no mos problema rai ne’ebé mak iha
kustu transporte ne’ebé iha Timor-Leste sae maka’as tebes.
“Cost
transporte maka’as loos tan ne’e hau husu governu atu bele kontrola ba presu
transporte ninian hodi bele hamenus hodi nune’e proutu mai iha fatin produs
nian bele baratu nomos produtu sai husi fabrika mos bele baratu hodi bele
komnpete ho sasan mai husi liur,” dehan nia. Iha biban ne’e mos
Administrador Munisipiu Likisa, Domingos da Conceição nudar uma nain
sente orgullu tanba industriaa sira komesa mosu ona iha Likisa hatudu
katak iha ona pasu aranka ba desentralizasaun.
“Laos
ami sadik, laos ami eziji maibe hanesan autoridade lori povu Likisa nia hakarak
hotu, agradese wain ba iha MCIA liu husi esforsu tomak hodi loke netik kapital
ruma mai ita nia komunidade. Ao mesmu tempu fo biban ba industria ne’e atu bele
harii hodi elimina lalais mesmu uituan ba kampu dezempregu ne’ebé durante ne’e
munisipiu Likisa infrenta hela,” dehan Administrador ne’e.
Nia
mos garante katak laos lalais maibe neineik sei lori povu nia mehi ne’ebé mak
durante ne’e povu hamrok hela hodi nune’e bele dezenvolve povu nia moris ho
diak ba iha futuru. “Ami hein katak laiha buat barak ami hato’o
agradesimentu maibe ho uituan –uituan, lao nei-neik loron ruma sei to’o povu
nia mehi no ho progresu ne’ebé uituan-uituan Liqkisa sei la maran tan,” dehan
nia.
Tuir
observasaun katak iha inagurasaun industria masin Ulmera lao ho sermonia
tradisional tuir lisan Ulmera nomos MCIA intrega sertifikadau apresiasaun ba
kompañia tanba bele transforma masin husi prosesu tradisional ba iha industria
hodi minimize importasaun mai iha rai laran. Iha sermonia
inagurasaun ne’e mos partisipa husi Ministru Coordenador Asuntu Sosial no
Ministeriu Edukasaun Antonio da Conceição, Sekretariu Estadu ba Apoiu no
Promosaun Sosiu Ekonomia Feto Veneranda Lemos, Vise Ministru MCIA Nino Pereira,
konvidadu no mos komunidade sira husi Ulmera. (BT)
Business
Timor