(Artigo Ida Ne’e Hare Husi
Prespetiva Militár Kahur Polítika No Aplika Iha Rai Doben Timor-Leste)
Husi: Moisés Vicente* | opiniaun
Introdusaun
O país de República
Democrática de Timor-Leste (RDTL) nasaun sistema demokrasia tiha ona, hakerek
nain foti liafuan balu husi matenek na’in Timor-oan, Eis-Bispo Diocese Dili, Dom
Carlos Filipe Ximenes Belo hateten nune’e Repúblika Timor-Leste bolu
“demokrátika”. Demokrátika ne’e dehan katak harii ho demokrasia no hatur iha
demokrasia nia leten. Liafun Tétum Demokrasia mai hosi liaufuan portugés “democracia”,
no lifuan portugés mai hosi lifuan gregu (hosi nasaun Grécia). Liafuan
demokrasia, iha parte ka termu rua: “demos”, dehan katak “povu”; no “kratos”,
dehan katak “ukun/poder”. Haree ba ninia abut, demokrasia dehan katak
ukun/poder povu nian. Tuir Presidente Estados Unidos da América nian Lincoln,
definisaun klásiku demokarsía nian mak: “governu ka ukun mai hosi povu, liu
hosi povu, ba povu” (Governo ou poder do povo, pelo povo e para o povo”. Iha
sosiedade ida, iha autoridade, i autoridade ne’e hela iha povu no povu nia
liman. Povu mak iha direitu atu hili ukun ka poder ne’e, no entrega ka fó ba
ema ne’ebé sira hili nanis ona atu ukun. Tanba ne’e, iha demokrasia, soberania
povu nian importante liu. Povu mak soberanu, laós partidu mak soberanu.
Ita hotu hatene katak povu tomak
labele ukun diretamente (se lae, hotu-hotu manda…hafoin iha rungu-ranga), ne’e
duni, povu ukun duni, maibé indiretamente, liu hosi reprezentante ne’ebé sira,
iha liberdade laran, hili nanis ona. Bele dehan, povu delega, maibé la fó poder
no la lakon poder. Atu sistema ida ne’e bele la’o, povu no sira nia
reprezentate tenki hala’o beibeik diálogu ho emar ne’ebé hili ona sira…Povu nia
reprezentante, ka delegadu sira ne’ebé povu hili, to’o agora, sira ba suku sira
atu halo diálogu ho povu ne’ebe hili sira ka lae? Delegadu ka reprezentante
povu nian ba suku sira, simu tiha ona keixa, aspirasaun, buat ne’ebé povu
presiza, sira diskuti duni? Sira hato’o ba governu? Iha demokrasia, ne’ebé
diak, “referendum” mak hanesan povu nia espresaun áas liu. Laós Konstituisan
mak halo julgamentu ka tesi lia ba Referendum, maibé Refereundum mak tesi lia
ba Konstituisaun. Ukun iha nasaun ida nia laran (existe), laós ba ukun na’in,
maibé ba povu ne’ebé hili ukun na’in sira. Iha ne’e demokrasia labele haree
de’it interese partidu nian, interese grupu ida nian, maibé, ba povu tomak nia
interese, liu liu ba sira ne’ebé kiik, kiak, analfabetu, moris iha foho.
Bainhira povu nia reprezentante sira la kumpri ida ne’e, sira nia hahalok
hanesan “mercenário”, no sira la merese povu nia konfiansa. Iha eleisaun povu
tenki hili ne’ebé fo-aan duni ba povu tomak atu serbi povu nia diak no
interese. Reprezentante iha Uma-Fukun ka Parlamento la korresponde karik povu
nia aspiransaun, povu iha soberania atu hili fali ema seluk, no partidu seluk.
Iha nasaun demokrátiku lolós, ema
militar sira obedese ba Governo. Laós sira maka manda fali Governu. Iha
Repúblika ida naran demokrátiku, ema militar hakruk ba autoridade sivil.
Respeita Konstituisaun, respeita rejime demokrátiku. Iha regime demokrátiku iha
liberdade de imprensa, liberdade de reuniaun i manifestasaun. Dala ruma militar
sira iha tentasaun atu sai ditadór. Ita hili ona independénsia hasoru ditadura
militar iha 30 de agosto de 1999. Ita la bele admite atu mosu ditadór foun iha
Timor Loro Sa’e! Maibé, maun alin no inan feto sira, militar sira mos ema! Bele
monu ba tentasaun, bele iha “tique” autoritáriu, bele ko’alia sala no komporta
sala. Ita reza ba sira, atu sira mos bele aprende no pratika demokrasia!
Iha sorin seluk, matenek nain
Timor-oan, Gill Bolale hateten nune’e, militár sira bainhira funu la iha, hahuu
hamosu funu hasoru nia povu rasik. Se General Lere Anan Timur hanoin katak,
intervensaun militár iha sidadaun nia manifestasaun pasifika ne’e, mak eleva
honra F-FDTL nian, nia hanoin sala. Nia hatuun honra no dignidade F-FDTL nian.
F-FDTL nia ezistensia atu garante seguransa Estado nian, la’os ba preokupa fali
ho Angela
Freitas nebe uluk General Lere Anan Timur konsidera nudar “kakutak
meda.” Oinsa mak F-FDTL ba sibuk fali ho “meda” ida? husu ho haraik-an ba
General Lere Anan Timur no responsável maximu F-FDTL sira atu labele hafo’er
FALINTIL nia naran ho intervensaun politika sira hanesan ne’e. Favor retira
militár hosi ‘kampu politika!’ Tinan 24, Povo Maubere no povo Indonesia sai
vítima ba rejime militár ne’ebé hakarak involve iha atividade polítika.
FALINTIL ne’e Povo nia liman kro’at! Labele lori kro’at hasoru fali povu!
(Fontes: https://www.facebook.com/profile.php?id=100010009898953,
loron Tersa-feira, 1 Setembru 2020). Matenek na’in Timor-oan ida seluk, Carlos
Saky dehan nune’e Maun Lere, lamentavel mos rona maun dehan proteje deit Maun
Xanana Gusmão, Maun Mari Alkatiri, Maun Lu-Olo, Maun Taur Matan Ruak no Maun
Ramos Horta, no hatun deit maka Aniceto Guterres no sira seluk labuat ida.
Forsa labele sai diskriminativu. Forsa nudar liman kro’at povu nian no lutu
nasaun nian, tenki sai mahan ba ema hotu ne’ebe iha lutu Estadu RDTL nia laran,
tenki proteje sidadaun Timor-oan tomak. Laiha sidadaun Primeira Klasse no Segunda Klasse.
La hamihis respeitu no sakrifisiu bo’ot maun sira nian durante luta
libertasaun. Maun sira sempre sai modelo nasionalizmu no patriotizmu Timor nian
no sai orgulho povo Timor nian. Aniceto Guterres ho sira seluk, sira mos Nasaun
nia oan, barak ka uituan, sira mos kontribui ba Timor nia ukun-rasik-an, liu
husi sira nia dalan rasik. Hotu-hotu terus no simu insultos no humilhasaun
durante periudu okupasaun Indonesia nia tempu. Tan ne’e hotu-hotu tenki serbisu
hamutuk hodi lori Timor ba oin. Aniceto Guterres no sira seluk mos reprezenta
orgaun soberania. Sira mos la’os meza no kadeira ne’ebe hatun narnaran, iha
ninia mekanizmu no processo demokratiku hodi hasae no hatun. Timor oan sira
terus no mate la’os luta deit atu hetan Estadu ida, PR ida, Governu ida, Parlamentu
ida, Tribunal ida, no Bandeira ida, maibe mos luta ba direitus humanos,
liberdade, demokrasia, justisa no unidade, buat sira ne’ebe Timor-oan sira
nunka hetan iha dominasaun estranjeira nia okos. Mai ita hamutuk, militár no
sivil, hametin ita nia unidade no estabilidade, hametin ita nia Estadu no
independensia, no konsolida ita nia demokrasia. (Fontes:https://www.facebook.com/carlos.slfrsaky,
iha loron Kuarta-feira, 02 Setembru 2020).
Maun lamentavel tebes rona maun
Lere nia deklarasaun ne’ebé atu kesi no sama belar sidadaun balun ne’ebé
hakarak halo manifestasaun. Deklarasaun ne’e la transmite konfiansa no
protesaun ba povu, maibé halo povu moris iha ta’uk no inseguransa nia laran no
la sai banati diak ba povu no ofisiais militár foun sira. Sidadaun sira iha
liberdade tomak atu expressa ninia hanoin. Ida ne’e maka esensia husi ukun
rasik-an. Importante maka labele viola Lei ka Konstituisaun. Konserteza,
deklarasaun balun husi grupu ne’ebe hakarak halo manifestasaun mos la edukativu
no provokativu. Defende Konstituisaun la’os liu husi dalan sira
inkonstitusional, incita violensia no desestabiliza paiz. Husik PNTL hala’o nia
knaar liga ho assunto seguransa interna. F-FDTL iha ninia kompetensia rasik
liga ho defesa ba ita nia rain no ita nia povu husi ameasa sira mai husi liur.
FALINTIL sira tenki hamrik iha oin hodi defende povu no Konstituisaun tanba ida
ne’e maka sira luta no terus 24 anos iha ai-laran, la’os defende grupu ida. Ita
hotu hakruk no honra gloriosas FALINTIL sira no ita mos kondena aktu no esforsu
sira nebe hakarak desestabiliza ita nia rain liu husi dalan inkonstitusional
sira. Viva F-FDTL! Viva PNTL! Viva Demokrasia!. Iha parte seluk, Pe. Domingos
Maubere dehan Kuitadu ba Povo Timor: uluk la’o iha Malae mutin nia xikote
ho palmatoria nia okos: tuir iha Javanês nia kilat okos; agora, iha F-FDTL ho F
nia kilat no ain okos. Na’i, kbiit tomak Nain ho Matebian sira, Nicolau Lobato,
tau matan mai Povo
terus nain ida ne’e. Tamba ne’e hakerek nain husu ba militár sira katak
Timor-Leste aplika sistema demokrasia militár labele halo polítika maibé bele
hatene polítika. (Timor-Leste usa um sistema democrático e os militares não
podem estar envolvidos na política, mas os militares podem saber política).