Hafoin
Prezidente da Republika promulga lei kontrola tabaku iha dia 2 Junu 2016,
Minsiterio Saude (MS) komesa halo sosializasaun lei ne’e ba iha publiku.
Xefe
Departamentu Moras La hada’et, doutor Helder Juvinal, hateten liu husi enkontru
Konselho Ministru fo durasaun fulan neen (6) ba MS atu halo sosializasaun ba publiku
antes implementa tanba publiku presiza iha konesementu ba lei ida
ne’e.
“Prazu
ne’ebe fo ba ami fulan neen deit atu ami bele halo sosializasaun ba komunidade
sira antes implementa,” nia hateten via telefone.
Nia
dehan, lei ne’e hetan ona promulgasaun maibe seidauk tama em vigor liu –liu
sansaun adminsitrativu ba ema ne’ebe viola, tanba presiza halo sosializasaun ba
publiku uluk.
Maske
nune’e, nia dehan iha ona asaun balun mak ministerio halo hanesan tau avizu:
bandu fuma iha fasilidade saude sira hotu, edifisios publiku balun inklui mos
eskola sira.
Kona
ba sistema kontrolu, nia informa tuir lei kontrolu tabaku artigu 25, sei
estabelese komisaun nasional kontrola tabaku hodi implementa lei ne’e, liu –liu
kria mekanismu kontrolu iha fatin publiku no transporte publiku
ne’ebe tama iha zona livre.
“Ami
tenta atu konvense superior sira bele hamosu duni konselho ne’e tuir lei
haruka,” nia hatutan.
Nia
hateten, iha tinan 2015 governu kria dekretu lei kontrolu tabaku, ho objetivu
atu kontrolu sirkulasaun no uzus tabaku iha Timor –Leste, tanba peskiza hatudu
numeru moras la hadaet (kankru, diabetes, atakasaun fuan no seluk tan)
ne’ebe kauza husi tabaku aas no prevalensia jovens fuma sigaru aas mos.
Tuir
dadus peskiza MS nian kona ba risku moras la hada’et iha tinan 2014, hatudu
katak mane 71% ho 29% feto (idade 15-60) fuma sigaru ativu no survey Global
Youth Tabaku 2013, foinsa’e Timor oan (13-15) 61.9% dala ruma fuma
sigaru no 42.4% mak ativu fuma sigaru.
Iha
fatin seluk Xefe Departamentu Legislasaun Minsiterio Saude, Claudino Rosario,
hateten lei ne’e la totalmente bandu fuma maibe atu kontrola no regularize uzus
tabaku iha Timor, tanba ne’e iha artigu ida mak fo dalan atu kria espasu
ba fuma iha edifisio publiku sira.
Nia
hatutan, iha lei artigu 26 (infracoes e coimas) katak sei fo sansaun ba ema
ne’ebe fuma iha fatin zona livre no ema sira ne’ebe fa’an tabaku ba labarik
idade 17 mai kraik.
Kona
ba sansaun, nia dehan sei fo sansaun administrative ba individu no emprezario
sira hahu husi $50 to’o $20,000.
Entretantu
Membru Parlamentu (MP), Antoninho Bianco, preokupa ho governu nia sistema atu
kontrolu uzus tabaku iha rai laran, liu –liu transportes publiku.
“Regras
ita iha ona, agora se los mak sei kontrola no fo sansaun ba sira ne’ebe fuma
iha fatin publiku,” nia pergunta.
Tanba
ne’e,nia husu governu atu estabelese mekanismu kontrolu ne’ebe integradu,
nune’e bele halo kontrolu ne’ebe diak no redus duni persentagen ne’ebe
iha.
Nia
mos bolu atensaun ba pasageirus hotu atu kontribui maka’as liu tan iha
kontrolu, tanba sigaru suar fo impaktu ba ema nia saude mos.
“Pasageirus
iha kareta laran kontrola malu, se kondutor nafatin fuma, pasageirus tuun hotu
lalika sa’e kareta ne’e, ho nune’e mak motorista sira sei la fuma tan,” nia
sujere.
The
Dili Weekly