Liu
hosi lee orákulu hosi naan-laran karau rua nian, maka sai hanesan momentu
dramátika hosi serimónia loron tolu iha Dili ne’ebé hala’o hosi liurai,
lia-na’in nomós ketua-adat timor-oan nian, hanesan bensaun ba monumentu “Chama
Eterna”.
Serigala,
serimónia ne’ebé hala’o iha nivel nasionál, hafoin hala’o ikus liu iha 2008,
depois mosu krizi nomós konflitu iha teritóriu maka sai hanesan rituál
tradisionál ida no animista ne’ebé envolve “sasan lulik ninia na’in” hosi
munisípiu hothotu.
'Saserdote jentilísius', hanesan portugés-oan sira bolu, maka halo parte iha sistema lejislativa no judisiál tradisionál timor-oan nomós hanesan serimónia ida hodi fó omenajen ba erói deskoñesidu.
Pontu ikus ba iha serimónia aniversáriu Falintil ba dala hat-nulu (40.º), serigala maka sai hanesan lansamentu primeira pedra ba monumentu ho forma fitun Chama Eterna, ne’ebé sei atu harii iha jardin hosi Arkivu no Muzeu Rezisténsia Timor-oan (ARMT), ninia oin, hanesan na’in hosi enkontru místiku ne’e.
Eugénio Sarmento, lian-na’in hosi "Soibada, Coimbra de Timor-Leste" hanesan guia ba serimónia ida ne’ebé nakonu ho símbolu, ho memória, ho rituál ansetrais ne’ebé liga pasadu hosi reinu timor-oan ba fali pasadu hosi rezisténsia no “ba futuru nasaun nian”.
Objetivu prinsipál maka "husu lisensa" hodi harii monumentu ne’ebé sei atu aprezenta erói hirak ne’ebé lakon no anónimu, atu nune’e bele sai “fatin reflesaun” kona-ba “atos eroiku” no hodi “kontinua hanoin nafatin sira ne’ebé luta ba libertasaun pátria”, tuir esplikasaun Hamar' Antoninho Baptista Alves, diretór ARMT.
'Saserdote jentilísius', hanesan portugés-oan sira bolu, maka halo parte iha sistema lejislativa no judisiál tradisionál timor-oan nomós hanesan serimónia ida hodi fó omenajen ba erói deskoñesidu.
Pontu ikus ba iha serimónia aniversáriu Falintil ba dala hat-nulu (40.º), serigala maka sai hanesan lansamentu primeira pedra ba monumentu ho forma fitun Chama Eterna, ne’ebé sei atu harii iha jardin hosi Arkivu no Muzeu Rezisténsia Timor-oan (ARMT), ninia oin, hanesan na’in hosi enkontru místiku ne’e.
Eugénio Sarmento, lian-na’in hosi "Soibada, Coimbra de Timor-Leste" hanesan guia ba serimónia ida ne’ebé nakonu ho símbolu, ho memória, ho rituál ansetrais ne’ebé liga pasadu hosi reinu timor-oan ba fali pasadu hosi rezisténsia no “ba futuru nasaun nian”.
Objetivu prinsipál maka "husu lisensa" hodi harii monumentu ne’ebé sei atu aprezenta erói hirak ne’ebé lakon no anónimu, atu nune’e bele sai “fatin reflesaun” kona-ba “atos eroiku” no hodi “kontinua hanoin nafatin sira ne’ebé luta ba libertasaun pátria”, tuir esplikasaun Hamar' Antoninho Baptista Alves, diretór ARMT.
Serimónia
ne’e hahú iha kuarta-feira kalan bainhira ketua adat hosi munisípiu 13 oho
manu-inan ida. No bainhira haree manu-ninia laran haktuir katak projetu ne’e
“iha problema kiik ida”.
Informasaun ne’e konfirma ba iha faze daruak serimónia nian ne’ebé dramátika liu, tanba iha primeiru oho ona fahi ida – haree fahi ninia teen no uza fahi ninia ran hodi fó bensa ba instrument hothotu nomós ba sasa sentrál iha serimónia ne’e – depois maka karau rua ne’e.
Tau kor mean ida hodi bolu ba to’o iha jardin, besik Parlamentu Nasionál no iha AMRT ninia sorin, "erói sira ne’e ninia klamar" no tau, metan ida, hodi “taka” serimónia, depois fila hikas na iha fatin refere hodi halibur kilat.
Karau hirak ne’e mate iha ai-hun ida no iha duni ai-hun refere maka sei tau karau hirak ne’e ninia dikur. Karau hirak ne’e ninia ran, sei lori ba iha sidade laran hodi hala’o rituál sekulár no atu halibur hamutuk.
Fatuk bot tolu, ida fatuk tasi, ida hosi foho no ida hosi mota maka reprezenta timor-oan sira ne’ebé mate ona ba luta libertasaun, fatuk kiik liu 13 reprezenta distritu idaidak, ba matebian hosi zona ne’e no ba mos seluk, alénde ne’e ba kada postu administrtaivu reprezenta ho fatuk medida ladun bot.
Karau sira mate lalais de’it – “ne’e hatudu sinál di’ak”, esplika Eugénio Sarmento, no orákulu sira mós pozitivu, maibé sei iha problema uitoan ho manu-inan: iha problema kiik ho projetu ne’e.
"Problema la’os matebian. Maibé ho sira ne’ebé sei moris", esplika? Hamar'. Rituál ne’e hanesan atu konfirma opozisaun polítika balun ne’ebé ezisti iha Dili, tanba ne’e maka hanaran "Chama Eterna".
Fatuk no belak hosi distritu 13 (disku douradu reprezenta loromatan no uza hosi xefe tradisionál sira), simu bensa hosi animal sira ninia ran. Ho tais, hena tradisionál ho bandeira Falintil, Fretilin no Timor-Leste nian, maka tau hela iha ARMT.
Serimónia ne’ebé remata ohin konta ho prezensa hosi veteranu barak ne’ebé halo ona luta, interna no estrena, hodi ajuda tau sasan hirak ne’ebé benje ona, fatuk no belak ba iha rai-kuak hodi sai hanesan fatuk dahuluk.
José Ramos-Horta, Mari Alkatiri, Rogério Lobato, eis-gerilleiru Ma Huno ho Mau Meta – ida ne’e hanesan kadeira roda ikus – hamutuk, ka’er iha fatuk no sasan hothotu, atu nune’e sira bele hamutuk ho erói ne’ebé sira fó omenajen ba. Ma Huno, tanis.
Informasaun ne’e konfirma ba iha faze daruak serimónia nian ne’ebé dramátika liu, tanba iha primeiru oho ona fahi ida – haree fahi ninia teen no uza fahi ninia ran hodi fó bensa ba instrument hothotu nomós ba sasa sentrál iha serimónia ne’e – depois maka karau rua ne’e.
Tau kor mean ida hodi bolu ba to’o iha jardin, besik Parlamentu Nasionál no iha AMRT ninia sorin, "erói sira ne’e ninia klamar" no tau, metan ida, hodi “taka” serimónia, depois fila hikas na iha fatin refere hodi halibur kilat.
Karau hirak ne’e mate iha ai-hun ida no iha duni ai-hun refere maka sei tau karau hirak ne’e ninia dikur. Karau hirak ne’e ninia ran, sei lori ba iha sidade laran hodi hala’o rituál sekulár no atu halibur hamutuk.
Fatuk bot tolu, ida fatuk tasi, ida hosi foho no ida hosi mota maka reprezenta timor-oan sira ne’ebé mate ona ba luta libertasaun, fatuk kiik liu 13 reprezenta distritu idaidak, ba matebian hosi zona ne’e no ba mos seluk, alénde ne’e ba kada postu administrtaivu reprezenta ho fatuk medida ladun bot.
Karau sira mate lalais de’it – “ne’e hatudu sinál di’ak”, esplika Eugénio Sarmento, no orákulu sira mós pozitivu, maibé sei iha problema uitoan ho manu-inan: iha problema kiik ho projetu ne’e.
"Problema la’os matebian. Maibé ho sira ne’ebé sei moris", esplika? Hamar'. Rituál ne’e hanesan atu konfirma opozisaun polítika balun ne’ebé ezisti iha Dili, tanba ne’e maka hanaran "Chama Eterna".
Fatuk no belak hosi distritu 13 (disku douradu reprezenta loromatan no uza hosi xefe tradisionál sira), simu bensa hosi animal sira ninia ran. Ho tais, hena tradisionál ho bandeira Falintil, Fretilin no Timor-Leste nian, maka tau hela iha ARMT.
Serimónia ne’ebé remata ohin konta ho prezensa hosi veteranu barak ne’ebé halo ona luta, interna no estrena, hodi ajuda tau sasan hirak ne’ebé benje ona, fatuk no belak ba iha rai-kuak hodi sai hanesan fatuk dahuluk.
José Ramos-Horta, Mari Alkatiri, Rogério Lobato, eis-gerilleiru Ma Huno ho Mau Meta – ida ne’e hanesan kadeira roda ikus – hamutuk, ka’er iha fatuk no sasan hothotu, atu nune’e sira bele hamutuk ho erói ne’ebé sira fó omenajen ba. Ma Huno, tanis.
Lakonsege
la’o no hatudu tristeza bainhira hanoin hikas memória durante serimónia
mistisismu.
"Ami hanesan sira ne’ebé konsege moris durante luta rezisténsia, iha obrigasaun morál atu konta no hatutan hikas istória nomós sira ne’ebé lakon ona, oras ne’e dudaun, sai hanesan memória no orgullu ba ita ne’ebé sei moris", dehan diretór ARMT.
Timor-Leste ne’ebé ho kultura oioin, serimónia animista inklui mós ho bensaun hosi padre katólika ida liu hosi hisik agua-benta ba iha fatuk nomós sasan seluk ne’ebé tau ona marka ho animál sira-ninia ran. Hakotu ho minutu silénsiu.
SAPO TL ho Lusa
"Ami hanesan sira ne’ebé konsege moris durante luta rezisténsia, iha obrigasaun morál atu konta no hatutan hikas istória nomós sira ne’ebé lakon ona, oras ne’e dudaun, sai hanesan memória no orgullu ba ita ne’ebé sei moris", dehan diretór ARMT.
Timor-Leste ne’ebé ho kultura oioin, serimónia animista inklui mós ho bensaun hosi padre katólika ida liu hosi hisik agua-benta ba iha fatuk nomós sasan seluk ne’ebé tau ona marka ho animál sira-ninia ran. Hakotu ho minutu silénsiu.
SAPO TL ho Lusa
