Xefe
Estadu Maior Falintil Forsa Defeza Timor Leste (F-FDTL) Major Jeneral (Majen)
Lere Anan Timur hatete, importante maka Mauk Moruk (MM) tenke hatan uluk ba
justisa hafoin maka halo dialogu tanba dialogu buat kiik ida.
Nune’e
tuir, Lere katak, Forsa operasaun konjunta bele para iha kualker hora I kualker
tempu maibe importante maka Mauk Moruk kopera ho Justisa tanba dadaun ne’e husi
ibun ba ibun dehan dialogu maibe dialogu laiha fatin.
“Primeiru
Justisa maka iha fatin ,depois justisa hotu maka dialogu ne’e dialogu buat
ki’ik ona. Tanba ne’e hau husu deit hau nia maun Mauk, ita nudar mane nudar
politiku, ita nudar matenek mai tuba rai metin ba justisa,”afirma Lere Anan ba
Jornalista sira iha hotel Beach Garden, Praia dos Coqueiros Dili, Sesta
(24/07/2015).
Tuir
Lere Katak, Justisa maka sei determina lialos konaba los ka sala ,tanba ne’e
husu ba maun Mauk Moruk lalika sakrifika an ,lalika subar tanba subar tempu
laiha ona tanba tempu ona hamutuk ho povu ,nai ulun sira hodi dezemvolve Timor
Leste,tanba tempu subar ultrapsa ona.
Lere
rasik partisipa iha reuniaun konsellu interministerial seidauk rona imformasaun
konaba prezidente Republika Taur Matan Ruak nomeia Laureado Nobel da Paz Jose
Ramos Horta atu sai mediador ba Mauk.
“Hau
nunka rona katak prezidente nomeia eis prezeidente dotor Ramos Horta Nobel da
Paz atu sai mediador ba Mauk “Lere esplika.
Mauk
Moruk ema desarmado ho pistola ida, uluk tiru kanek soldadu ida iha sigilaba
,se armado karik nia (Mauk Moruk) mate ona.maibe tanba desarmado maka halai
fali tanba ne’e maka forsa sira hare deit tanba Mauk Laos inimigu. Lere hatete.
“Dadaun
ne’e ita buka esforsu hotu hotu atu nia mai kopera ho justisa nune ita bele
hatene lia los nune labele los ona ka ultimo instansia liu maka pasiensia ita
maka hakarak”nia sublina.
Lere
mos hatete, nia parte seidauk hasoru malu ou konfense ho Mauk Moruk, maibe
antes Mauk Moruk ba kadeia nia parte hasoru malu ho Mauk.
“Hau
seidauk ba hasoru Mauk Moruk, antes ne’e, nia ba kadeia ne’e mak ami nain rua
hasoru malu dala rua, dala tolu, iha hau nia uma,mias nia sai husi becora hau
nunka ba haosur nia,” dehan Lere.
Antes
ne’e mos Ministru defeza Cirilo Cristovão hatete ,Governu nia pozisaun maka
lori Mauk Moruk aprezenta ba Justisa no laiha tan dalan ba dialogu.
“Agora
Dialogu ne’e kestaun ketak,mas governu nia poszisaun maka ne’e tanba rezolusaun
atu husu Senor Mauk Moruk mai responsabiliza nia aktus ne’ebe maka nia halo
kontra estadu”dehan Cirilo ba jornalista sira iha kuartel jeneral Fatuhada
Kuarta (22/07/2015).
Signifika
laiha tan dalan ba dialogu ,Cirilo hatete ne’e desizaun husi governu nian, husi
Prezidente da Republika, hanesan sidadaun seluk sidadaun Timor oan balun maka
hakarak aproxima ho Mauk moruk para responsavel perante ba justisa ne’e diak
liu tan governu apresia.
Ikus
liu nia dehan Governu firmeza ho rezolusaun katak hakarak ka lakohi tenke lori
Mauk Moruk mai perante ba justisa.
Susar
Atu Hetan Dalan
Nune’e
mos iha sorin seluk, Sosiedade sivil, haree katak ezijensia eis Komandante
Brigada Vermelha, Paulino Gama ‘Mauk Moruk’ (MM), nian atu disolve Parlamentu
Nasional, retira nia kazu krime iha tribunal no retira tiha forsa Empenhamentu
Operasaun Konjunta (EOK) ne’e susar atu hetan dalan.
Tuir
Diretor Ezekutivu, Judicial System Monitoring Program (JSMP), Luis Oliveira
Sampaio, ba JN-Diário, Segunda (27/07), iha nia servisu fatin Colmera, Dili
katak, Mauk Moruk nia husu kondisaun ida disolve parlamentu nasional ne’e
signifika disolve Estadu atual, Governu ho Parlamentu Nasional, ne’e akontese
iha situasaun sira ne’ebe extraordinariu, Estadu la funsiona tanba krize bo’ot
mosu. Maibe ne’e laiha.
“
La hatene se Mauk Moruk nian ne’e se kazu bo’ot, tanba deit iha diferensa balun
ne’ebe mak tenki rezolve, esperiensia kazu akontese pasadu ninian, individu ho
individu ne’e la’os entre Estadu, ne’e situasaun ida ne’ebe la hanesan ho
Estadu, ne’e so politika sira mak bele hatene diak liu. Maibe tuir pratika
humanu, konstituisaun kuandu disolve Governu ka Parlamentu kuandu sistema
hotu-hotu la funsiona. Ne’ebe ha’u hanoin atu taka kazu ne’e iha dalan barak,
normalmente so investigasaun mak konklui katak, iha evidensia ka la iha, ne’ebe
sira bele kontinua koalia dialogu maibe justisa ne’e buat ketak ida ne’ebe
Prezidente mos la interven, Governu mos hanesan tanba kompetensia orgaun soberanu
judisial ninian,”hatete Luis.
Nia
dehan, kona ba pedidu MM nian husu atu retira forsa ne’e, parese Estadu tur
hanoin bele deside karik, maibe pedidu rua seluk disolve Parlamentu no retira
tiha nia kazu sira ne’ebe tama iha tribunal ne’e defisil tanba situasuan normal
hanesan ne’e, justisa tenki la’o nafatin.
“Se
ida ne’e mak taka tiha depois iha futuru mai halo tiha problema la lori ba
tribunal para hetan lia los maibe so liu deit husi dalan dialogu ne’e naran
Estadu direitu demokratiku ne’e la iha ona,”fundamenta tan Luis.
Nune’e
mos tuir Diretor Asosiasaun Hak, Manuel Monteiro katak, pedidu Mauk Moruk atu
disolve Parlamentu Nasional, no retira tiha nia kazu sira ne’ebe mak tama iha
tribunal ne’e, susar atu akontese no ne’e laiha dalan.
“Ha’u
hanoin nafatin dialogu maibe se mak halo krime nafatin prosesa tuir dalan
justisa ne’ebe mak iha,”Manuel hatete.
Nia
hatutan, atu disolve parlamentu nasional so Estadu iha emergensia nia laran,
Estadu iha situasaun ne’ebe mak iha krize bo’ot nia laran, maibe agora Estadu
funsiona normal, entaun pedidu MM nian ne’e la rasional.
Nune’e
mos, Diretor Asia Justice And Right (AJAR), Jose Luis Oliveira hatete, pedidu
ne’ebé mak MM hato’o ona ne’e la lojika.Tanba laiha sidadaun ida mak iha liur
hela hakarak impoen fali nia hakarak. Tanba moris hanesan Estadu direitu
demokratiku, ema hot-hotu obedese ba lei no sistema ne’ebé vigora iha rai ida
ne’e.
“Ha’u
hanoin la aseita ho kondisaun ne’e tanba ba justisa ne’e la’os tanba sala mak
ba hatan lae, ita tenki buka lia los, bainhra kondisaun ida ne’e mak Estadu
simu, signifika ita la respeita ona orgaun soberania judisial no se la respeita
ona hanesan ne’e, se aban bainrua rua Mauk Moruk lidera nasaun iha tendensia
atu aplika ditadura, ita moris iha rejime demokrasia tenki fiar ba orgaun
Estadu, liu liu ba justisa atu buka solusaun ba ita nian problema,”dehan
diretor AJAR ne’e.
Nia
dehan, kona ba kondisaun, disolve Parlamentu Nasional ne’e kompetensia
Prezidenti Republika nian, la’os Mauk Moruk mak iha kompetensia fali.
Tuir
nia, Estadu tenki mantein pozisaun selae dignidade Estadu ida ne’e laiha kedas,
tanba iha futuru mai ema ruma halo problema hakarak disolve mak Parlmentu
Nasional deit no ne’e hanesan presedente ladiak.
PN
Konsidera MM Halimar Ho Estadu
Nune’e
mos, ,embru Parlamentu Nasionál (PN) konsidera pedidu prezidente Konsellu
Revoluasaun Maubere (KRM) Paulino Gama ‘Mauk Moruk’ (MM) ne’e nudar ejijensia
baratu no nakonu ho propagandas politika hodi halimar fila-fali Estado ida
ne’e.
Pedidiu
MM ne’ebe entrega tiha ona ba Prezidente Republika, Taur Matan Ruak iha semana
rua kotuk liu ba ne’e hodi husu atu retira forsa Empeñamentu Operasaun Konjunta
(EOK), dezolve Parlamentu Nasional (PN) inklui retira ninia kazu krime iha
tribunal. Entretantu MM fo sai mos katak nia sei entrega an iha loron FALINTIL
20 de Agusto tinan ne’e.
“Pedidiu
MM hakarak atu entrega an depois tau fali rekejitus oi-oin ne’e saida mak ida
ne’e? Hau hanesan reprezentante povu ninia hanoin katak ne’e nia halimar liu ho
Estado, dala ruma bosok ba ida ne’e no bosok ba ida ne’eba depois husu desolve
e desolve deit, ne’ebe ita lahatene Mauk Moruk nia hakarak ne’e mak ida ne’ebe?
Liafuan entrega an ne’e liafuan bosok ida para hodi hakalma tiha ema hotu nia
hanoin depois atu halo asaun seluk, ne’ebe ida ne’e ba Hau la persiza
konsidera,”deklara membru PN komisuan B trata ba asuntu Negosius Estrangeirus e
Seguransa Nasionais, deputadu Cesar Valente “Pilotu” ba JN-Diário Segunda
(27/7) horseik.
Deputadu
bankada Conselho Nacional Reconstrucção Timorense (CNRT) Pilotu hatutan, pedidu
retira KOK ne’e para fo espasu ba MM atu kria fila fali krize.
“Pedidu
retira ne’e hanesan para hodi fo espasu e kondisaun ba sira para organiza fali
krize foun, ne’e Tribunal la persiza kabun moras ho ida ne’e,”afirma deputadu
Pilotu.
Nia
dehan antes ne’e Estado liu husi Prezidente Republika buka meus atu rezolve
problema MM nune’e delega eis prezidente Republika, Jose Ramos Horta atu halo
dialogu entre Governu ho MM hodi buka solusaun ba problema MM.
“Ne’e
hatudu katak Estado iha vontade, mas MM mak bobar tun sae tuir ninia arogansia
rasik inttrese atu sai bot mak manipula buat sasan bar-barak halo terus povu
kik,”haktuir deputadu Pilotu.
Nune’e
mos deputadu bankada FRETILIN, Paulo Moniz Maia hatutan, MM laiha kompetensia
atu husu fila fali retira KOK no dezolve parlamentu inklui retira ninia kazu
krime iha tribunal ne’e nudar propagandas ida.
Grupo
ilegal ou grupu forsa laiha kompetensia atu desolve Governu hanesan ejekutivu
no Parlamentu hanesan lejislador ninia funsaun wainhira lao normal hela.
“MM
ninia ejeinesia ne’e tuir Hau nia haree hanesan propagandas politika. Ejijensia
ne’ebe mak dehan atu desolve ninia kazu, atu desolve parlamentu ou Governu laos
kualker ema ida atu naran desolve deit tuir nia hakarak, se atu desolve parlamentu
ka governu ne’e tuir konstituisaun ne’e nia halo sala, governu monu, parlamentu
la halao nia atividade ka ninia funsaun ho efektivu ne’e bele desolve, mas
agora funsionamentu governu hanesan ezekutivu e funsionamentu parlamentu
hanesan lejislador ne’e lao normal laiha ema ida ou grupo ida naran
desolve,afirma deputadu Paulo Moniz.
Deputadu
Paulo Moniz akresenta katak, sidadaun hotu-hotu iha direitu atu expresa ninia
hanoin, tanba TL nasaun direitu demokratiku, maibe tuir ninia dalan mos.
Antes
ne’e MM fo sai ninia ejijensia hodi konsidera Governu ilegal, desolve Governu,
ejije mos atu halo lalais eleisaun antisipada no seluk tan.Eus/Des/bal
Jornal
Nacional