Komisaun
Konsiliasaun Obrigatoria (KKO) hola desizaun audénsia dahuluk ba
kazu disputa Fronteira Marítima (FM) nian iha Tribunal permanente Haia-Holanda,
foin lalais ne’e favorese liu ba posizaun Timor Leste nian hodi la
favorese ba pozisaun Australia nian ne’ebé durante ne’e sira defende.
“Tuir
horiseik (horibainrua) Komisaun Konsiliasaun iha Haia fó sai sira nian
desizaun, no desizaun ne’e halo iha loron 19 kotuk fulan
Setembru ne’e nian, Hanesan ita bo’ot sira hatene ona
desizaun ne’e iha públiku, iha internet, iha permanent cort arbitrage nia
website portal, ne’ebé ema ne’ebé deit bele asesu
hotu, ba ita nian rai diak tebes tanba desizaun ne’e favorese posizaun ne’ebé
TL defende, la favorese posizaun ne’ebé Australia defende,”esplika Primeiru
Ministru Interinu, Agio Pereira ba jornalista, iha Palasiu Governu, Tersa
(27/09).
Agio
Pereira hatutan, iha loron tolu iha Haia 29 to’o 31 Agostu, ne’ebé
komisaun fó oportunidade ba Australia atu aprezenta nia kazu kona-ba
dezafiu kompetensia komisaun nian.
Bainhira
Australia hahú halo parte komisaun, Australia deklara kedas, Australia
sei dezafia juridisaun kompetensia komisaun ne’e nian. Ne’e duni
Australia ejiji mós katak, komisaun labele hahú serbisu
enkuantu seidauk determina komisaun nia juridisaun ka kompetensia iha ka laiha
duni atu kaer kna’ar ne’ebé TL dia 11 de Abril kotuk
halo foun, fó notisia, fó orden formal ba Canberra.
“Atraves
ita nian embaixador iha Canberra señor Abel Guterres, ne’ebé
hanesan atu rezolve disputa ida ne’e, kona-ba kompetensia
juridisaun nian, Komisaun hatan fó loron tolu ba Australia iha Haia
atu aprezenta Australia nian argumentu legais kona-ba juridisaun,”hatete
Agio Pereira.
“
Lembra hikas katak, hanesan ema hotu mak hare’e dader tomak ida
transmisaun direta husi Haia, Australia aprezenta kazu. Ita mos
aprezenta ita nia kontra argumentu, depois kontinua besik loron tolu hodi
Australia kontinua nia argumentu, maibe la fó transmisaun direta ba públiku
ona,”hatete tan Agio Pereira.
Nia
hatutan, Australia nian argumentu bo’ot liu mak daet ba Certain Maritime
Arrangement of the Timor Sea (CMATS) nia moratoriu. Iha
moratoriu CMATS ne’e defini katak, tinan 50 nia laran Australia ho TL sei
la koalia fronteiras martimas. Australia interpreta ida ne’e katak,
proiviu halo negosiasoens, interpreta ida ne’e, TL ho
Australia labele halo negosiasoens, tanba TL ho Australia ratifika tiha
ona CMATS. Maibe komisaun interpreta oin seluk.
Komisaun
nian serbisu ne’e tenki interpreta tuir konvensaun tasi ONU nian,
UNCLOS ne’ebé tuir sira nian interpretasaun tuir dalan UNCLOS,
CMATS labele dehan fali katak, komisaun laiha kompetensia.
Ne’ebé
argumentu Australia bolu admicivility katak, labele hatan TL
nia inisiativa, tanba TL hahú inisiativa ne’e viola moratoriu
CMATS. Ne’e duni komisaun la hatan argumentu ne’e no komisaun
dehan katak, komisaun iha kompetensia ne’e tanba, bainhira Australia
aprezenta karta rua.
“Ida
husi señor Primeiru Minsitru Alkatiri ba señor Primeiru Ministru Jhon
Howard, fulan tolu liu tiha, primeiru Ministru Jhon Howard hatan karta
señor Primeiru Ministru Alkatiri nian, Australia nia argumentu katak,
karta rua ne’e hatudu katak, TL halo akordu depois tuir karta
rua ne’e CMATS mosu hodi komplementa karta rua ne’e, maibe komisaun nia
leitura ba karta rua ne’e katak, ne’e la’os dokumentu legais, ne’ebé atu
impede fali implikasaun kompetensia ba komisaun, ida ne’e hotu hatudu
katak, faze ne’ebé difisil liu ba inisiativa TL ba hahú komisaun de
konsiliasaun obrigatoriu ne’e maka faze ida juridisaun, maibe ita
haksolok tanba faze ne’e iha ita nia kotuk ona komisaun halo
desizaun, ne’ebé favorese pozisaun Timor Leste nian no la favorese
pozisaun Australia nian,”reafirma Agio Pereira.
Bainhira
husu kona-ba informasaun balun lekar katak, Australia lakon iha
audénsia dahuluk ba kazu disputa FM ne’e? Agio Pereira hatan, tuir
lei internasional, tuir konvensaun lei tasi ONU nian nia mekanismu ida
bolu komisaun kompulsoria ne’e nunka uza uluk.
Ne’e
primeira ves foin mak uza, ne’ebé halo teste bo’ot ida ba lei
internasional no teste ne’e diak, tanba rezultadu komisaun
konsiliasaun ne’ebé TL hahú ne’e hatudu katak, fó forsa
maka’as liu tan konvensaun tasi nian UNCLOS.
“Ne’e
duni pozisaun TL nian ita bele dehan katak, vantazen katak,
definisaun é que destante nu’udar TL define katak, ida ne’e vale ba
UNCLOS revendika duni desizaun ida ne’e, sei revendika iha prosesu,”dehan Agio
Pereira.
Nune’e
mos antes ne’e, Negosiador Prinsipal Timor-Leste nian, Kay Rala Xanana Gusmão,
agradese ba komisariu hotu sira nian servisu hodi determina TL nian pozisaun.
“Hanesan
luta ne’ebé ita halo lahatene kole no ita terus maka’as ba ita nian
independensia, ita sei la para to’o ita hetan ita nian direitu soberanu iha rai
no iha tasi. Timor sei luta to’o mate ba soberania tasi ami nian. Ami mai buka
direitu bazeia ba lei internasional, no kompriende hodi hetan justisa. Ita
la’os mai iha Den Haag, Holanda atu hetan previlejiu. Ami mai husu ami nian
direitu tuir lei internasional,”dehan Xanana Gusmão, bainhira hala’o abertura
iha prosesu konsiliasaun dahuluk iha Tribunal Permanente Arbitrajen Hai,
Holanda, Segunda (29/08/2016).
Ba
kestaun FM ne’e mos Estadu Timor-Leste kria ona organismu oi-oin hodi koalia
kona ba nia soberania tasi nian.avi
Jornal
Nacional