DILI, (TATOLI) – Estandar, estandarte ka standard.
Liafuan sira ne’e la eziste iha tetun, maibé kuandu loke disionáriu tetun tuir
padraun Institutu Nasionál Linguístika (INL), mosu mak padraun.
Asentu, ortografia no gramátika
mak sai hanesan problema ne’ebé afeta ba dezenvolvimentu dalen tetun. Tanba
ne’e, atu hama’en (dezenvolve) lian ne’e tenke ho domin, sentidu hanesan
patrimóniu úniku hodi konserva.
“Lian ne’e esprime sentimentu ida
kle’an tebtebes”, hatete Vigário Episcopal Dioseze Dili, Padre Jovito do Rego
Araújo, foin lalais ne’e iha ninia servisu fatin.
Dosente Universidade Nasionál
Timor Lorosa’e (UNTL), Departementu Komunikasaun Sosiál, Dulce Martins, haktuir
ezemplu liafuan standar ou estandarte, lahatene ida ne’ebé mak
loos. “Iha disionáriu hakerek duni estandarte ka la’e? As vezes ema
interpreta tuir ema nia hakarak, maibé laiha matadalan ida ita tuir katak iha
liafuan komunikasaun hanesan ne’e”.
Mestri universidade públiku
ne’e hatutan: “Ami sempre tau nafatin ema nia lingua maibé uza italic”.
Tanba ne’e nu’udar manorin husu
atu sériu iha implementasaun. Katak, Estadu tenke kria lei ida ne’ebé mak
promove lia-tetun hanesan padraun ba ema hotu atu uza.
“Agora ha’u ko’alia ne’e
indonézia, portugés tama hotu, tanba ita laiha buat ida ne’ebé mak kesi metin
ita atu uza ita-nia liafuan ne’e rasik, entaun loke luan atu simu tan lian
seluk iha vida loroloron nian”.
INL halo serbisu maka’as ba
dezenvolvimentu dalen ne’e, maibé presiza halo knaar liután atubele fó defeza,
nune’e labele iha influénsia ho lian sira seluk.
“Tetun ne’e halo nia
dezenvolvimentu ho karaterístika tetun ne’e rasik. Ba oin INL serbisu oinsá mak
habelar ba sosiedade, tau iha prátika, liuliu iha eskola tanba sai sentru
formasaun ida ne’ebé ema bele uza iha nia moris tomak”, komenta Dulce.
Dosente ne’e hatutan baze forte
ida tenke iha eskola primária, sekundária, universidade. “To’o agora ha’u
seidauk haree programa ida sériu husi parte INL nian para implementa iha moris
loroloron hanesan estudante no dosente”.
Vigário Episcopal Dioseze Dili
akresenta dalen ne’e iha ninia kultura, dinamismu nomós klamar. Signifika,
gramátika ne’e hanesan arte ida ho formula hosi sujeitu, predikadu, no
komplementu atu bele esplika di’ak ho prepozisaun, konjugasaun no artigu.
Maibé tuir ninia haree, hirak
ne’e hotu seidauk dezenvolve ho di’ak, timoroan de’it mak bele hama’en ninia
lia rasik ho realidade ne’ebé akontese iha mundu hanesan polítika, sosiál,
ekonomia, phisikolojia, antropolojia no sosiolojia hodi hamosu impaktu diretu
ba dalen hanesan elementu kulturál.
Padre Juvito mós konsidera Timor
hasoru krize iha dalen no identidade. Tanba ne’e nia husu ba matenek nain sira
ne’ebé aprende ona linguístika tuur hamutuk, rezolve liuhosi konsensu. Katak,
kria literatura ida ne’ebé hakuak ema hotu ninia hakarak, nune’e rezultadu ne’ebé
iha; “ita nian, la’os ami nian”.
Januario Freitas, estudante UNTL,
hateten presiza dezenvolve dalen tetun hosi tempu ba tempu. “Iha ami-nia
fakuldade, modu ba apredizajen nian barak liu ho lia-portugés maibé dosente
sira uza tetun hodi tulun estudante sira kompriende”.
Fonte ne’e akresenta iha sira-nia
fakuldade fó opsaun livre ba estudante atu elabora monografia ho tetun no
portugés tuir kapasidade alunu sira-nian. Kritéria hakerek tetun mak tenke
bazea ba disionáriu no gramátika INL nian.
Peskizadór seniór INL, Adérito
José Guterres, haktuir INL hala’o ona knaar importante liu mak dezenvolve iha
sentidu peskiza no hakerek. INL halo ona estudu, peskiza, rekolla dadus,
análize, hakerek, disemina nomós servisu ho parte seluk hanesan Ministériu
Edukasaun no instituisaun sira seluk ne’ebé presiza.
“Ortografia ida ne’ebé la’ós
naranaran hatuur, maibé prosesu ida lori tinan besik 200 ona”, Adérito José
Guterres, dehan foin lalais ne’e iha UNTL.
“Difikuldade ida mak ami tenke
hanorin ho kréditu ne’ebé barak. Laós de’it hanorin maibé tenke prepara
matéria, halo aprezentasaun, avaliasaun no agora iha tan serbisu INL nian la’ós
buat uitoan, ne’ebé ami susar ho tempu tanba ita atu bá peskiza, maibé ita
tenke husik hela ita-nia aula. Ita atu bá peskiza mas difikuldade iha
orsamentu”.
Nune’e husu atu Governu tenke iha
envolvimentu ida metin, fó knaar ba INL atu hala’o, maibé ikus mai sira rasik
la fó apresiasaun ne’e mós problema iha dezenvolvimentu.
“Ita dezenvole, ita hanorin no
disemina, maibé ita la’o iha dalan, ita haree nafatin dalen sira ne’ebé
dominante, ema lako’alia maibé ema tau iha dalan ne’e barak. Se há’u ko’alia
kona-ba panorama linguístika, ita haree panfletu ne’ebé ema tau, buat komérsiu
ema tau ita haree lia-inglés ka indonézia mak sei domina, tetun uitoan liu.
Ne’ebé Governu tenke haree ba ida ne’e”.
“Ami linguista hala’o knaar ida
ne’e ami labele impoen, ami serbisu ami propoen katak ida ne’e tuir regra ne’e
hanesan ne’e, agora Governu mak tenke impoen katak ita tenke hatuur hanesan
ne’e”.
Nune’e iha buat barak ne’ebé
Governu tenke haree, ezemplu programa sira iha televizaun língua indonézia mak
domina, depois iha eskola balun hahú hanorin lian indonézia hanesan
obrigatóriu, ne’e la’ós pasu ida di’ak atu dezenvolve tetun.
Iha Ministériu Edukasaun,
profesór sira tenke hetan formasaun ne’ebé di’ak no natoon atu sira mós bele bá
hanorin.
“Ita tenke hahú atu kumpre buat
ne’ebé iha, se la’e ita rungu-ranga hela de’it, nasaun mak sai hanesan ne’e,
povu lahatene loos ida ne’ebé mak nia atu kaer ba tanba bainhira komunikasaun
sabraut dezenvolvimentu mós labele la’o tanba ita la entende malu. Ami bele
propoen maibé Governu mak tenke hatuur lei hodi regula uzu tetun ho portugés
iha públiku”.
“Ita bele ko’alia lia-tetun maibé
bainhira hakerek susar tanba ita haree balun hakerek laiha pontu, laiha
vírgula, ne’ebé ko’alia ho hakerek lahanesan. Iha hakerek tenke hili liafuan
sira ne’ebé akadémiku, ligadu liu ba ita-nia área, ita lanaran hakerek, ita
tenke fó ona valór ba lia-tetun iha nia uzu loroloron ne’ebé ita hahú husi
universidade sai bá liur”.
INL hala’o ninia knaar hodi
dezenvolve dalen nasionál ne’e bazea ba dekretu governu númeru 1/2004 loron 14
fulan-abril.
Tuir Diretór Nasionál
Estatístika, Elias Ferreira dos Santos, sensus 2015 ema ko’alia tetun ho idade
10 ba leten ho porsentu 85, portugés iha porsentu 50 husi grupu idade 14-24,
indonézia iha porsentu 41.1.
Konstituisaun Repúblika
Demokrátika Timor-Leste nian iha artigu 130 hatete tetun no portugés sai
lian ofisiál, no indonézia no inglés sai lia servisu.
Jornalista: Maria Auxiliadora | Editora:
Rita Almeida