Komisaun
B-Parlamentu Nasional (PN) ba asuntus Defesa, Seguransa no Negosiu
Estranjeirus, konsidera aktu indisipliner ne’ebe maka oknum membru
FALINTIL-Força Defesa de Timor Leste (F-FDTL) ho Polisia Nasional Timor Leste
(PNTL) halo hodi aserka rezidensia Komandante FALINTIL, Cornelio Gama “L-7” iha
Fatuhada, Dili, foin lalais ne’e, demaizadu liu.
Prezidenti
Komisaun B, David Dias Ximenes “Mandati”, hateten, se asaun ne’e la iha ordem
husi komando, maka la iha rajaun atu elementus forsas armadas lori armas ba
serku ema nia uma.
“Maijor
Jeneral Lere Anan Timur koalia tiha ona, ba aserka uma halo saida, nia dehan
ona, nia koalia los ida ne’e indisiplina, mesmu keta dala ruma ema koalia
liafuan nebe la los, ita labele uja forsa ba kedas,” afrima David Mandati
iha PN, Tersa (23/08/2016).
David
esplika katak, aktu ne’ebe maka forsas ho PNTL sira foti tenki tuir lei no
ordem, la bele halo tuir elementus sira nia hakarak para implika fali ba
instituisaun nia prestijiu no naran diak.
“Atu
ba serka uma mesmu Polisia se deit atu halo buat ruma ba ema nia uma tenki ho
mandatu husi Tribunal anaunser que iha buat ida flagarante de leitu, segundu
kuantu mais ba L-7 nia uma, sekarik maun alin iha uma halo sala laos L-7 maka
halo sala, sala karik ema ida ida responsabiliza laos ema uma laran sala hotu,”
afirma Mandati.
Iha
fatin hanesan Deputada Josefa Pereira hatete hahalok nebe Polisia no F-FDTL
sira halo ida ne’e demaziadu, maske iha razaun maibe hahalok laos maneira atu
tama L-7 nia rezidensia ou kualker povu.
“Ita
labele uja ita nia atuasaun nebe demais liu, ne’e labele, los duni katak talves
iha musika nebe sira loke iha uma nia lian maka’as liu tanba ne’e sira sente
hanesan enkomoda oituan iha sira nia eventu ne’e maibe laos ho maneira hanesan
ne’e, karik la los dehan didiak nune bele hatun lian nebe iha laos ho maneira
asaltu tanba ne’e laos hahalok nebe dehan kontra Nasaun ou Estadu, sa tan laiha
koñesementu husi Komando,” hateten Deputada Josefa Pereira.
Konsidera
mauhu
Oan
mane Saudozu Sub Xefi Estadu Maior FALINTIL, David Alex
‘Daitula’, Alex Daitula Junior, konsidera elementu F-FDTL no PNTL
ne’ebé maka asaltu rezidensia Veteranu Cornelio Gama L-7 ne’e hanesan ema
mauhu ne’ebé uluk lakohi Timor-Leste (TL) hetan ukun -an.
Kazu
asaltu ne’e akontese iha rezidensia L-7 nian iha Fatuhada, Dili, Sabadu
(20/08) liu ba, bainhira Estadu Timor-Leste komemora aniversariu FALINTIL ba
41.
Ho
kazu ne’e, Daitula Junior dehan, ema sira ne’e la hatene
istoria Timor-Leste, tanba sira ninia ina-aman uluk la luta
ba independensia, oinsa maka bele hatene istoria se maka
Veteranus, se maka la’os Veteranus.
“Sira
ne’ebé maka la involve iha prosesu luta libertasaun ba rai
ida ne’e ninian ne’e maka ohin loron tama instituisaun ne’e para
atu des valoriza ema Veteranus sira ninia sakrifisiu ne’ebé maka halo ba
nasaun. Ema sira ne’e laiha sentimentu, sira la
agradese ba ida ne’e, sira mai tenta des valoriza aat liu tan
maka atu hatun dignidade de Estadu ne’e nian. Bapa ninia tempu sira nia inan
aman sira mauhu, sira rasik maka involve ba ida ne’e maka sa’e fali
ba tur iha instituisaun importante,”esplika Daitula Junior, ba JN-Diário,
iha Burger King Colmera, Dili, Tersa (23/08).
Tanba
ne’e maka, Daitula Junior, dehan, dala ruma nia kestiona ba rekonsiliasaun,
tanba rekonsiliasaun ne’e politika, la’os rekonsiliasaun ne’e konstitusional.
Agora rekonsiliasaun ne’e iha fali justisa ninia leten, maibe justisa iha
fali rekonsiliasaun ninia okos, ema sira ne’ebé maka uluk
involve iha krimi hahú 1975 to’o 1999 ne’e ohin loron tanba
rekonsiliasaun.
“A’at
liu tan ita fo oportunidade ba sira ohin loron hetan fatin ne’ebé maka
importante iha Estadu no nasaun ida ne’e, sira goza tiha ona
previleziu iha Estadu no nasaun ida ne’e. Agora kontinua atu
des valoriza Estadu no nasaun ne’e ninia istoria rasik. Ne’e ha’u
kontinua alerta ba Estadu nasaun ne’e haree ema sira ne’e ou sira nia
komportamentu iha instituisaun diak liu hasai prosesu sira tuir lei
ne’ebé maka vigora iha ita nia rai,” dehan Daitula Junior.
“Ha’u
husu dala ida tan Estadu ne’e, liu-liu instituisaun F-FDTL no PNTL ne’e atu
rekruta ema tama iha instituisaun rua ne’e tenki haree didiak, tanba
instituisaun rua ne’e sagradu, ema lori ran ho ruin maka harii,
tanba ne’e maka laiha razaun ida ema ne’ebé maka uluk lakohi ukun a’an
sira ne’e mai atu hatun fali instituisaun rua ne’ebé maka ema lori ran ho ruin
maka hodi sosa ne’e,”dehan Daitula Junior.
Tanba
ne’e maka, Daitula Junior, husu liu-liu ba instituisaun F-FDTL no PNTL
bainhira rekruta sidadaun Timor atu tama iha instituisaun rua ne’e, tenki haree
ba nia istoria pasadu ne’e oinsa. Labele lufu-lafu rekruta deit, depois hetan
problema hanesan ne’e.
“Ita
hili ema sira ne’ebé maka uluk lakohi ukun-an ninia jerasaun maka masimu iha
instituisaun rua ne’e, uluk sira lakohi ukun a’an ne’e maka tama
instituisaun rua ne’e agora kontinua tama iha instituisaun rua ne’e para
desvaloriza instituisaun rua ninia naran,”dehan Daitula Junior.
Familia
tenki hato’o keisa
Nune’e
mos, Diretor ezekutivu Judicial System Monitoring Program (JSMP),
Luis Oliveira Sampaio, husu ba familia husi veteranus Cornelio Gama ‘L-7’ atu
hato’o keisa ba instituisaun PNTL, F-FDTL ho PDHJ atu bele halo
prosesu investigasaun ba akontesimentu ne’e.
Hanoin
iha dalan opsaun legal ne’ebe atu halo relasiona ho atuasaun husi pesoal
Polisia Nasional Timor-Leste (PNTL) ho Falintil Força Defesa Timor-Leste
(F-FDTL), primeiru atu hatene motivasaun lolos kona ba akontesimentu ne’e tenki
halo investigasaun para hartene.
“Se
mak halo ida ne’e, bele instituisaun rasik (PNTL ho F-FDTL) tuir fali
Provedor dos Diretus Humanus e Justiça (PDHJ) dalan atu to’o ba
faze hirak ne’e mak familia husi Cornelio Gama (L-7) tenki aprezenta
keisa ba instituisaun relevante sira,”tenik Luis.
“Ita
bele koalia ba media mas ita tenki buka mekanismu sira tuir lei dehan atu
nune’e bele fasilita prosesu investigasaun, hanesan ita dehan katak Komando
F-FDTL la iha koñesimentu kona ba ida ne’e hanoin dalan diak atu bele
hahú prosesu hodi investiga no hatene lolos se mak orienta ida ne’e
kuandu husi komando rasik dehan katak la iha koñesimentu,” hatete Diretor JSMP
Luis Oliveira Sampaio, ba JN-Diério, iha nia servisu fatin Colmera, Dili, Tersa
(23/08), rerelasiona ho atitude elementu PNTL ho F-FDTL ne’ebé halo asaltu
ba L-7 nia uma iha Sabadu (20/08), iha Fatuhada, Dili.
Luis
Oliveira Sampaio hatete, konstituisaun repúblika garante sidadaun sira
hotu-hotu nia direitu ba liberdade, seguransa no buat sira seluk-seluk.
“Buat
sira ne’e dala ruma akontese tanba la utiliza instrumentu legal
sira ne’ebe maka garantidu iha lei, artigu 28 Konstituisaun da Republika dehan
katak sidadaun iha direitu atu la simu ka reziste hasoru ordem ne’ebe la tuir
lei ne’ebe ofende ema nia direitu liberdade no seguransa, tanba liberdade seguransa
no hakmatek ne’ebé direitu fundamental ema ida-idak.
“Reziste kuandu ema ka instituisaun ruma tama ba ita nia uma sem
mandatu klaru husi instituisaun ruma no mandatu ne’e mos tenki husi
tribunal laos husi fali instituisaun seluk. Mas iha kazu ne’e ita lamenta
tebe-tebes tanba sa mak ida ne’e bele akontese, alende ne’e iha ita nia kodigu
penal asegura katak ema ruma ameasa sa tan uza fasilidade Estadu nian
hanesan kilat sira ne’e atu proteje povu, uza hodi ameasa ida ne’e krimi,”
Luis Oliveira Sampaio hatete.
Nia
hatutan, kazu ne’e iha indisius krimi ne’e iha ona, balun natureza
publiku no semi publiku maibe involve instituisaun PNTL ho F-FDTL tenki halo
investigasaun.
Iha
parte seluk, Diretor ezekutivu Asosiasaun Hak, Manuel Monteiro, iha nia serbisu
fatin Farol, Dili, hatete, kazu elementu PNTL ho F-FDTL halo asaltu
ba Cornelio Gama ‘L-7’ nia uma, kontra lei.
“Ema
la senti livre tanba polisia ho militar atu garante sidadaun sira nia
liberdade, mas agora sira ba halo atakes hodi halo pasa revista ba ema nia uma
laran, entaun sidadaun sira ne’e la senti livre,”dehan Monteiro.
Autor
seguransa iha medida kapturasaun oin rua. Ida medida flagrante de leitu ka kaer
ho liman haree ho matan bele halo atuasaun kedas sem hein mandadu kapturasaun
husi tribunal, rua, autor seguransa sira sei la bele halo medida ruma ba fatin
ruma ne’ebe sira deskonfia wainhira la hetan autorizasaun husi tribunal.
“Nain
ba krimi ida maka Minsiteiru Publiku (MP) laos PNTL ka F-FDTL no atuasaun
ne’e mos tenki nafatin ba lei konsituisaun da Republika artigu 147 ne’ebe
hatete seguransa interna ne’e kabe ba polisia nia serbisu laos militar.
Agora militar halo sala ona, anaunser hetan konvida husi polisia ne’e sala ona,
se halo dia ne’e viola diretus humanus, entaun tenki iha responsabilidade oin
rua, institusional hodi husu deskulpa ba familia vitima sira no mos pesoal
ne’ebe halo krimi ne’e no ikus tenki ba hatan tuir dalan justisa,”dehan
Monteiro.nes/avi/des
Jornal
Nacional