DILI
– Kustu projetu rehabilitasaun estrada iha munisípiu Lautem ho natureza
urjénsia falun metin ho mistériu, tanba maske projetu ne’e foti fo de’it
(single source) ba Konsorsiu Ponta Leste Group, maibé owner project (nain ba
projetu) ne’e mos seidauk iha serteza kona – ba kustu ne’e rasik.
Diretor
Luta Hamutuk, Mericio Akara hatete, projetu urjénsia iha Lautem ne’e
hanesan repete de’it erru sira ne’ebé mak antes ne’e govenru halo tiha ona.
Kada tinan governu sempre halo avaliasaun katak sei la
repete ona projetu sira ho natureza emerjensia no urjénsia, maibé ohin loron
akontese fali. Ne’e signifika, governu laiha
konsistensia. Tanba, tinan kotuk deputadu sira iha Parlamentu Nasionál mos
kestiona kona – ba dividas governu nian ne’ebé aumenta
hela de’it, tanba kauza hosi projetu emerjensia no urjénsia sira
ne’ebé governu halo.
Akara
hatutan, projetu urjénsia ne’ebé hala’o hosi Konsorsiu Ponta Leste
Group ne’e iha negativu no positivu. Nia positivu, tanba sira sente katak
nu’udar Lautem oan no uma kain ba festa komemorasaun loron 28 Novembru ne’e,
entaun maske haruka de’it mos sira halo kedas, maibé nia negativu mak la asina
kontratu ruma ho governu . Negativu ida ne’e mos, tanba
orsamentu ida ne’ebé mak atu fo ne’e la garantia hira, tanba kontratu laiha.
“Se
Lautem oan sira mak uza sira nia osan rasik hodi halo estrada urjénsia
ne’e, ita tenke orgulho, tanba ho sira nia osan, sira sai uma nain, maibé
ida ne’e mai hosi orsamentu Estadu nian. Entaun, hakarak ka lakohi tenke
haré nia legalidade”, hatete Akara ba Timor Post iha nia serbisu fatin Farol –
Dili, Tersa (22/11).
Akara
hatutan, normalmente kuandu to’o ona loron bo’ot sira, membru
governu no setor privadu sira sempre aproveita atu
oinsá bele hetan osan.
“Labele
fo sala ba loron bo’ot sira hodi halo sasan la ho kualidade, tanba tuir loloos
loron bo’ot sira ne’e ita tenke hakmatek hodi halo serbisu hotu ho nia
kualidade di’ak. Labele iha loron bo’ot ne’e ita halo azineira oioin hodi ikus
mai fo sala fali ba loron bo’ot”, sujere Akara.
Akara
mos husu ba Komisaun E Parlamentu Nasionál no Komisaun Anti – Korupsaun (KAK)
tenke halo fiskalizasaun ba projetu ne’e hodi garante nia kualidade di’ak.
Kronolojia
hosi projetu urjénsia ne’e haktuir hosi Prezidente Konsorsiu
Ponta Leste Group, Custodio Jose Lopes katak rehabilitasaun ka projetu estrada
emerjensia ne’ebé hala’o iha Luatem, tanba simu orden hosi Ministru Obras
Públiku Transporte no Komunikasaun (MOPTK), Gastao Sousa iha loron 8
Outubru no iha loron 9 Outubru, nia halo mobilizasaun ba Lospalos no foin hahú
halo serbisu iha loron 10 Outubru foin lalais. Entaun, total loron ba
projetu emerjensia ne’e hamutuk loron 41 ona, maibé to’o oras ne’e seidauk iha
asina kontratu. Bele dehan projetu emerjensia ne’e laiha dezeñu Bill of
Quantity(BoQ) no seluk tan.
“Ida
ne’e ami konsege halo ona projetu estrada ho nia distansia Kilo Metru 11
(11Km). Serbisu sira ne’ebé konsege hala’o ona mak hanesan backman, sub – base,
besecoss mos hotu tiha ona. Hosi Lautem ba to’o iha Lospalos villa,
estrada kuak sira ne’e laiha ona. Ami ke’e hotu tiha no ami hasai tiha
alkatraun ne’e no agora ami ateru hotu tiha ona. Sub – base no basecoos mos
hotu tiha ona. Hein loron 28 Novembru agora liu tiha mak ami komesa fiu
alkatraun”, hatete Custodio Lopes ba Timor Post iha Hotel – Timor, Dili Segunda
(21/11).
Custodio
hatutan, projetu emerjensia ne’e iha faze ida de’it, tanba de’it konstrusaun
ne’e halo ba preparasaun festa komemorasaun loron proklamasaun unilateralmente
independensia TL, 28 Novembru 1975 – 28 Novembru 2016 iha munisípiu
Lautem.
“Ida
ne’e mak hanesan Timoroan no Lautem oan, orden mai dehan ami tenke haka’as a’an
hodi halo, prontu ami haka’as a’an hodi halo. Durante loron 41, ami bele akaba
ona estrada ho nia distansia 11Km, bele hamoos, ateru basecoss, agora kaber ona
no hein de’it atu fui alkatraun ona”, esplika Custodio.
Nia
hatutan, tuir loloos ne’e atu fui alkatraun ona, maibé tanba kestaun tékniku .
Nia fo ezemplu ida, dezeñu sira halo hosi obras públika
munisípiu Lautem ba alkatraun ne’e mak centi metru tolu (3cm).
Alkatraun tuan ne’e ke’e sai tiha ne’e nia mahar mak hosi 10cm – 11cm.
Entaun,
ida ne’e lalogis kuandu ke’e sai tiha alkatraun tuan ho nia mahar 11cm, depois
agora atu tau fali de’it 3cm ne’e motor mak liu mos ne’e nakles ona. Ho rajaun
ida ne’e mak Ajensia Dezenvolvimentu Nasionál (ADN) ho obras públiku
katak labele halimar ho povu nia osan. Se agora mak fui alkatraun ho nia
mahar 3cm mak aban no bainrua nakles tiha, di’ak liu para provizoriu lai hodi
hein loron komemorasaun 28 Novembru ne’e liu tiha lai mak foin hahú fui
alkatraun tuir estandarte tékniku hosi ADN no obras públiku
nian. Katak sei fui alkatraun ho nia mahar ne’e hosi 5cm – 6cm,
tanba tékniku sira justifika katak iha parte munisípiu ne’e kareta
bo’ot ladun barak mak liu hosi estrada ne’e. Maibé, hosi parte
kompañia nomos nu’udar Lautem oan katak sei fui alkatraun tuir estandarte
nasionál, tanba kompañia la’ós hanoin atu hetan lukru de’it, maibé
hakarak halo projetu estrada ne’e to’o tempu naruk.
Nia
esplika, prosesu hasai alkatraun tuan, kompañia Konsorsiu Ponta Leste Group
ne’e uza eskavator tolu (3). Ida ba suru rai mutin no rua seluk ne’e ke’e
sai alkatraun tuan. Prosesu ke’e alkatraun tuan ne’e mos tuir orientasaun
tékniku obras públiku nian, tanba nain ba projetu ne’e mak
Ministériu Obras Públiku no Transporte Komunikasaun (MOPTK).
“Projetu
ne’e halo tuir orientasaun, maske surat tahan mutin ida seiduak iha ba ami
(seidauk asina kontratu), tanba iha sente spiritu patriotizmu no nasionalizmu,
ida ne’e mak ami tenke halo. La’ós de’it dehan buka osan de’it, la’e.
Maibé duni kualidade”, konfesa Custodio.
Custodio
dehan, total serbisu nain sira ne’ebé serbisu iha projetu emerjensia ne’e
hamutuk ema nain 30 resin. Durante projetiu ne’e la’o sempre superviziona
hosi tékniku ADN no tékniku sira mai hosi obras públiku
Lautem no nasionál. Inklui hetan vizita bebeik hosi Ministru Obras
Públiku , Gastao Sousa.
“Ministru
mos hatene katak, tanba tempu ne’e aperta bebeik, entaun saida mak ami halo,
ami halo ona. Tanba ema barak mak sei ba partisipa loron 28 Novembru, entaun
ami sei halo esforsu hodi halo di’ak. Karik mosu rai rahun mos ami prepara ona
kareta tolu hodi rega rai rahun”, hatete Custodio.
Nia
dehan, tuir loloos ne’e fui ona alkatraun, maibé kompañia mos tenke rona owner
project ne’e. Se owner project (projetu nain) mak dehan hanesan ne’e, kompañia
tenke tuir. Serbisu ne’e la’ós tuir de’it kompañia nia hakarak, ne’e
laloos ida. Projetu ne’e nia nain mak Ministériu Obras Públiku
Transporte no Komunikasaun (MOPTK) nian.
“Tuir
orientasaun obras públika nian, loloos ami tenke halo estrada ne’e to’o
de’it 6Km, maibé realidade hatudu katak agora ami halo to’o ona 11Km. Ida ne’e
signifika, projetu emerjensia ne’e besik atu hotu ona. Maibé hosi
Lospalos to’o iha ponte ne’e hamutuk 20Km”, nia hatete.
Ekipamentu
pezadu ne’ebé Konsorsiu Ponta Leste uza ba halo projetu emerjensia ne’e
mak iha eskavador ha’at (4), loder tolu (3), kareta hamutuk 31, Silindru
hamutuk ha’at (4). Maske projetu emerjensia ne’e seidauk iha kontratu, maibé
Konsorsiu Ponta Leste ne’e iha komitmentu no brani tebes hodi hala’o projetu
emerjensia ne’e.
“Tanba
ami la’ós staff baibain ka direitor sira mak haruka ami, maibé ida ne’e
ministru mak direitamente orienta dehan katak halo ami prepara nota informativu
fo ba imi katak maske kontratu seidauk iha, mas halo ba. Ami fiar katak nia
selu”, nia hatete.
Total
gastus Konsorsiu Ponta Leste ba iha projetu emerjensia ne’e hamutuk U$500,000
ona. Fatin seremonia 28 Novembru mos kompañia halo no loke estrada foun ida ba
fatin seremonia ne’e. Planu orsamental ne’e mai hosi MOPTK rasik, tanba
Konsorsiu Ponta Leste laiha kbi’it hodi halo planu orsamental ba projetu ne’e.
Hatan
kona – ba kestaun ne’e, Diretor Diresaun Nasionál ba Estrada, Ponte no Kontrolu
Seias, Rui H. F. Guterres konsidera projetu emerjensia estrada iha Lautem ne’e
la’ós ilegal, maibé legal, tanba hetan orden oral hosi MOPTK rasik
hodi bele fasilita movimentu ba komemorasaun loron proklamasaun unilateralmente
independensia Timor – Leste ne’ebé sei hala’o iha loron 28 Novembru 2016 iha
munisípiu Lautem.
“Ami
pratikamente iha diresaun ida ne’e, ami kumpri de’it saida mak orientasaun. Ne’ebé
politika orienta ita tuir de’it ona. Maibé, ami sei tenta hodi hadia situasaun
ne’e”, hatete diretor Rui.
Diretor
Rui mos rekonhese katak rehabilitasaun estrada ne’ebé halo hosi Konsorsiu
Ponta Leste Group ne’e seidauk iha kontratu, maibé bazeia de’it ba orden oral
hosi Ministru Obras Públiku Transporte no Komunikasaun, Gastao
Sousa.
“Ami
simu de’it orientasaun hosi ami nia lider. Ha’u labele dehan projetu ne’e
legal ka illegal, maibé ha’u hala’o serbisu tuir de’it orientasaun hosi
ema ne’ebé mak agora ka’er governu” , justifika Rui hodi
hatutan nia mos ladun iha informasaun klaru kona – ba valor osan hosi
projetu ne’e rasik, tanba desijaun hodi rehabilita estrada ne’e ho oral de’it.
Signifika, entre governu ho Konsorsiu Ponta Leste Group
seidauk asina kontratu ruma antes hahú projetu ne’e. (oki)
Timor
Post