Eis
deputadu husi bankada Partido Sosial Demokrata (PSD), Mario Viegas Carrascalão
konsidera, koremetan nasional ne’ebé Governu realiza Sesta (4/9) ohin ne’e halo
povu konfuzaun, tanba Governu rasik seidauk esplika detalla ba povu tomak
kona-ba signifikadu husi koremetan nasional ne’e rasik.
“To’o
ohin loron, laiha sosializasaun kona-ba deslutu nasionál ne’e, ha’u haree ita
la’os iha situasaun lutu, situasaun lutu ne’e, balun lakon nia família, lutu
tiha tinan ida hasai tiha metan sira ne’e, ida-idak halo ninian. Agora bolu
fali deslutu nasionál, sé mak toma inisiativa ida ne’e, ita bee halo
deklarasaun polítika ida hanesan ne’e, povu bele la tuir tanba povu la
kompriende, povu nafatin reklama nafatin, odiu nafatin,” relata Mario
Carrascalão ba jornalista sira iha Hotel Timor Dili, Kinta (03/9).
“Deslutu
nasionál labele naran slogan de’it, ema hotu hatene grupu balun mak halo grupu
rezistensia armada hodi sai veteranu ne’e, hanesan ne’e, sé mak deside sai
independente. Loloos ne’e povu tomak iha dia 30 de Agostu nian, agora data 30
de Agostu ne’e mós atu haluha tiha. Uluk atu haluha tiha dia 12 de Novembru
ne’e, depois mak komisaun ida mak hamoris fali,” esklarese Carrascalão.
Carrascalão
haktuir, família vítima sira kontinua reklama nafatin, entaun Governu tenke
esplika didi’ak deslutu nasionál ba povu kona-ba vantajen husi koremetan
nasionál ne’e.
“Koremetan
Nasional ne’e atu haluha tiha masakre sira akontese uluk ne’e ka nusa? atu
haluha tiha rezultadu tiha konsekuensia funu nian ka nusa, konserteza ita moris
bebeik ho odiu ho ita nia maluk balun ka ho ita família labele
kontinua,”lamenta Carrascalão.
Nia
kontinua lamenta katak, Governu tenke esplika ba povu tomak katak, metan ne’ebé
atu kore ne’e, metan saida nian, no tanbasa mak presiza atu kore ona.
“Ita
hatete dehan deslutu nasionál ne’e, tanba ita tenke ho situasaun nasionál, ita
nia lutu ne’e saida nian, sé mak kria situasaun ida hatete katak, ita iha
situasaun nasionál, tenke esplika ba povu, tanba okupasaun ka halo nusa, entaun
rekonsiliasaun halo ho Indonesia halo tiha ona ka la halo. Atu lori ba sira ba
tribunal internasionál ita lakohi,”tenik Carrascalão.
Eis
Vise Primeiru Ministru ne’e afirma, dadauk ne’e família vítima 1999 kontinua
reklama nafatin, tanba seidauk iha direitu loloos, liu-liu kona-ba lei
reparasaun ba vítima sira.
Carrascalão
afirma, deslutu nasionál ne’e akontese ona ba China ho Japaun, Portugal,
España, ema barak mate, maibé la konsege rezolve.
“Ema
mate barak la’os kestaun halo fali deslutu nasionál ne’e, laiha razaun ida ke
sériu, enkuantu povu ne’e la persebe didi’ak, saida maka primeiru tanba saida
mak hatete ita iha situasaun deslutu nasionál nia laran, individualmente ita
bele halo deslutu, tanba tinan 12 bandeira ne’e setengahh tiang (Meia Haste),
ha’u la haree, sombolika mós atu halo nusa ne’e,”tenik Carrascalão.
La
Razuavel
Iha
parte seluk, Veteranu Reis Kadalak konsidera koremetan nasionál ne’e la
razuavel, tanba oras ne’e funu na’in barak seidauk buka hetan, no balun seidauk
hakoi to’o ohin loron.
“Deslutu
nasionál di’ak liu klemenensia nasionál, katak husu perdaun ba malu, ne’e mak
loos. Hanesan kontra malu, o lori mai ukun a’an, ha’u nia sala saida, esplika
ba malu, mak ne’e ona, lalika ba oho malu bebeik, ne’e laloos ida,”lamenta Reis
Kadalak.
Nia
hatuan, koremetan nasionál so realiza, bainhira mate isin ne’ebé namkari iha
fatuk kuak no ai kuak laran rekolha no hakoi hotu ona, mak foin bele realiza
deslutu nasionál ne’e.
“Governu
deklara deslutu nasionál ne’e la razuavel, ema hein Bibi ho Karau mós dehan
laloos, tanba seidauk to’o tempu, Governu dehan konsentra ba dezenvolvimentu, e
depois akontese fali buat seluk, ne’e bosok ona,”afirma Reis Kadalak.
Nia
haktuir, iha tinan 2000 mai leten, ema kontinua sunu uma, duni malu, oho ema,
nunka mais hakmatek, tanba buat sira ne’e la’o lalos.
Reis
Kadalak mós konsidera, Governu hamosu situasaun ida ne’e, tanba Governu rasik
laiha programa hodi hala’o, ne’e mak hakfodak mai hamosu deslutu nasionál.
Nia
esplika, lolos ne’e Parlamentu ka Governu hasai rezolusaun ida, husu ba
Prezidente Repúblika hodi halo de’it klemenensia nasionál ida.
“Klemenensia
nasionál katak, Timor-oan hotu tu’ur hamutuk husu deskulpa ba malu, tanba iha
funu ne’e tenke oho malu, halo funu ne’e temi uma ka knua lulik ,rai lulik,
fatuk lulik, bee lulik no tasi lulik maka funu ne’e manan, tanba rekonsiliasaun
iha rai laran mós tenke iha,”afirma Reis Kadalak.
Reis
Kadakal hatete katak, nasaun ne’e hanesan fali ema ida ka rua nia kusta, tanba
halo tuir de’it ema sira ne’e nia hakarak rasik.
“Funu
ne’e maun-alin oho malu, tanba kontra malu ne’e, halo misa bo’ot ida, husu
perdua ba malu hafoin ba fali halo’ot meik ho kro’at, foin ba deslutu
nasionál,”dehan nia.
Koremetan
Nasional Seidauk Relevante
Husi
sorin seluk reprezentante povu iha uma fukun Parlamentu Nasional (PN) konsidera
koremetan nasional ne’e seidauk relevante ho kondisaun povu Timor nian.
“Ita
koalia deslutu nasional, kuitadu familia seidauk kee no buka hetan mate ruin.
Estadu seidauk hetan, deslutu nasional ne’e seidauk relevante ida. Maibé sé ita
koalia ba oin, raan labele fakar ona, oan kiak labele iha tan, ida ne’e maka
Governu nia hanoin. Ha’u hanoin povu tomak, mundu tomak, nia esperansa katak
paz ho estabilidade tenki akontese, iha nasaun ne’ebé deit, liu-liu ita
Timoroan ne’ebé maka hela iha país ida ne’e”, hateten deputadu bankada FRETILIN
Osório Florindo da Costa ba Jornalista sira iha PN, Dili Kinta (3/9).
Osório
Florindo afirma katak, konseitu deslutu nasional ne’e, deslutu ba fundu heroi
sira ne’ebé mate ona ne’e nia lutu durante tinan besik 30 resin ou ema ne’ebé
luta maka Governu sira desluta ka oinsa.
“Ba
ha’u konseitu deslutu nasional ne’e lahatene. Ita deslutu ba ita nia fundus
heroi sira ne’ebé mate ona ne’e ninia lutu maka ita durante tinan besik 30
resin ona ne’e, ita luta ida ne’e maka ita deslutu ka, ne’e maka hanoin Governu
ga, ou koalia deslutu nasional ne’e dehan katak ba oin ita labele hatais tan
lutu ona. Signifika katak ema oho malu laiha, ema mate laiha tan ona, ran
labele fakar tan ona, halonusa maka paz dame estabilidsade iha ita nia nasaun
ne’e maka ita hakarak ka ou konseitu saida maka Governu hakarak tau iha deslutu
nasionál ne’e, tenke esplika klaru”, dehan deputadu Osório Florindo.
Reprezentante
povu husi Bankada Partidu históriku ne’e akresenta katak, ba oin koalia kona ba
deslutu nasional, nia parte hakarak reforsa tan katak, wainhira atu kore lutu
agora ba oin ema labele mate.
“Agora
ita reprezenta Estadu ita bele dehan, ita lutu sira durante tinan naruk ida
ne’e, ba oin ita koalia konaba deslutu nasional ne’e. Dala ida tan hakarak
reforsa katak, ha’u nia hanoin ita kore lutu agora ona, ba oin ita labele lutu
tan ona, la signifika katak ema labele mate, ema mate mos ema moras maka mate,
ema mate tanba asidente ne’e tanba asidente, maibé ema labele mate hamlaha, ema
labele mate tanba kroat, ema labele mate tanba diskriminadu, la hetan asesu ba
saida maka Governu forñese ne’e maka sira sente mate, entaun ita koalia kona ba
deslutu nasional ne’e relevante, sé lae ita koalia mamuk deit”, katak deputadu Oasorio
Florindo.
Nia
dehan katak koalia kona ba deslutu nasional katak, ra’an labele fakar, povu
labele halerik tan, mata be’en labele sai tan oan kiak labele iha tan no labele
oho malu tan iha nasaun ida ne’e.
“Se
lae sivil ho sivil bele oho malu, militar ho militar bele oho malu, forsa bele
oho povu, ne’e ita labele ona aseita, ba futuru depois ita halo tiha seremonia
nasional ida deslutu nasional ne’e labele akontese tan,” Osorio Florindo
hateten.
Nia
hateten liu tan katak, sé ba oin povu hakmatek, nia fiar katak, povu hotu-hotu,
husi ki’ik to’o bo’ot, ukun na’in ka la’os ukun na’in, fiar katak ema hotu hotu
hakarak moris hakmatek, dame estabilidade para Governu bele halo
dezenvolvimentu ne’ebé maka foti povu sai husi ki’ak ho mukit.
“Tan
ne’e mak, konseitu deslutu nasional tenki klaru, ne’e maka ita defini deslutu
nasional ne’e, ba kotuk tanba ruin balun seidauk hetan, halo hanusa maka ita
koalia kona ba deslutu, ema balun ne’ebe ita hakoi tiha, ne’e maka pelo menus
hasai lutu deslutu, ruin barak ita kee hela rai hela iha uma, ita liu ba haree
Suai Ainaro, Aileu, uma hotu bandeira rua tolu maka hamriik bandeira nasional,
Falintil, ou bandeira FRETILIN, tanba iha uma laran ruin sira sei iha, seidauk
hakoi”, hateten nia.
Nia
tenik katak, mate ruin sira ne’ebé L-7 organiza tau iha Laga ne’ebá ne’e hakoi
tiha ona ka, tau iha ne’ebá ka, monumentu heroi nasionál ne’e tau iha Laga ka,
tau iha Metinaro ka hanusa. Ne’e seidauk halót didi’ak maka bele koalia deslutu
nasionál.
“Tenke
defini konseitu sira ne’e para labele sai fali bumeran, ba ita nia desizaun
sira ne’e, ba ha’u ne’e di’ak, maibé tempu ne’e tenki tetu, para ema labele iha
tan matan-been,” nia esplika.
Iha
fatin hanesan depuatdu bankada CNRT Cesar Valente hateten katak, nia parte
hanesan reprezentante povu iha Parlamentu maibé nia parte mós lakompriende
konseitu deslutu nasionál ne’ebé Governu fó sai.
“Ha’u
hanoin tenke esplika koremetan ne’e klean liu, tanba ha’u mós ladun komprende
no lahatene lala’ok koremetan ne’ebé Governu koalia ne’e”, deputadu Cesar Valente
hateten.cos/eni
Jornal
Nacional