DILI
- Deputadu Arão Noe Amaral hosi Bankada CNRT, konsidera tribunal prosesa kazu
ne’ebé Ministériu Públiku notifika atuál Ministru Turismu Kultura, Francisco
Kalbuadi Lay ho eis Vise Ministru Solidariedade Sosial (MSS), Jacinto Rigoberto
nu’udar arguidu, ne’e tribunál komesa halo ona polítika.
Tuir
Arão, haree ba iha lei Kódigu Penal artigu 110, númeru 1, alinea D ne’e tuir
lolo’os labele ona tanba liu ona prazu.
Maibé
Arão dehan, bainhira tribunál hakarak aprova hodi prosesu judisial ne’e
signifka katak tribunál mós komesa halo polítika tanba besik ona eleisaun
jerál 2017.
Juiz
ho Prokurador sira servisu tenke haree ba tempu ne’ebé iha, tanba ne’e kuandu
haré ba kazu ruma kuandu hakarak avansa ba tribunál tenke prosesa lalais
labele liu ona nia tempu fóin maka atu aselera ida ne’e viola ona lei.
Deputadu
Komisaun A trata Asuntu Lei iha Parlamentu Nasionál ne’e hatutan, bazeia ba
artigu 23 Lei Angareasaun dos Partidu Polítiku nia moldura Penal ne’e kuandu
viola sistema agariasaun dos fundus maka pena minimu 2 a masimu 6 anus, multa
karik minimu 15 masimu 50 mill ho moldura ne’e mak liga ba artigu 110 lei
kódigu penal , numeru 1 alinea D tanba ne’e moldura penal
ne’e 4 anus, se liu tinan 4 ona labele iha ona prosesu judisial.
Kazu
angareasaun de fundus partidu CNRT ne’e hahú iha dia 12 de maio 2012, tuir
lolo’os to’o iha dia 12 de maio 2016 tinan 4, maibé despaixu Juiz nian
iha dia 13 de Juñu.
“Liu
ona fulan ida foin atu Juiz sira foin atu aprova ba prosesu judisial ne’e maka
ami kestiona tanba saida maka agora foin atu prosesa, ha’u haree Tribunál sira
mós komesa halo polítika tanba besik ona eleisaun jerál ,”dehan Deputadu
Arão Noe Amaral ba Timor Post iha Parlamentu Nasionál, Segunda, (17/10).
Arão
hatete, haree ba kestaun ne’e hamosu dúvida boot kona-ba servisu tribunál
nian.
“Ha’u
preokupa maka ema balun tama hela iha kadeia ne’ebá asves balun la sala ida,
tanba ho konflitu de interese, tanba ne’e hatudu ona ba hau katak hau duvidas
tanba durante ne’e tribunál iha buat balun ladun los iha ne’ebá,”tenik nia.
Alende
ne’e hatan mós ba hanoin balun huis Públiku katak, Prazu ba tempu Kalbuadi nian
ne’e kompeténsia Tribunál nian la’os deputadu, tanba ne’e nia dehan,
kompeténsia Tribunál Sim, mais tenke tuir lei no konstituisaun, la’os
kompeténsia atu halo tuir hakarak de’it.
“Ita
estadu de direitu iha artigu 1 hatete ona katak ita hotu tenke servisu tuir lei
no konstituisaun la’os tuir gostu ida-idak nian,”dehan nia.
Nia
hatutan, durante ne’e ema hotu kestiona konaba Funsionamentu servisu
Parlamentu, Prezidente Republika no Governu mais Tribunál la’e, maibé ne’e
lalos tanba ema hotu tenke servisu bazeia ba lei ne’ebé iha kuandu lalos ema
hotu iha direitu atu kestiona.
“Ami
kontra iha Tribunál nia funsaun ne’ebé servisu tuir hakarak de’it ne’e, kuandu
tuir hela baze legal ne’e oin seluk,”Arão hakotu.
Kompeténsia
Tribunal
Entretantu
Judisiáriu System Monitoring Program (JSMP), husu ba polítiku na’in sira atu
labele intervein justisa, tanba kazu ne’e atu liu ona prazu ka la’e ne’e
kompeténsia tribunál nian atu deside.
Maske
nune’e, Diretór JSMP, Luis Sampaio mos rekoñese, tuir lei kódigu penál artigu
110 hatete, 1. Prosedimentu kriminál extinge, tanba preskrisaun, kuandu, hahú
iha momentu ne’ebé ajente prátika krime, liu tiha ona prazu sira tuir mai
ne’e:
a)
Tinan 20, kuandu kona-ba krime punivel ho pena prizaun ho limite másimu aas-liu
tinan 12;
b)
Tinan 15, kuandu kona-ba krime punivel ho pena prizaun ho limite másimu liu
tinan 7 maibé la to’o tinan 12;
c)
Tinan 8, kuandu kona-ba krime punivel ho pena prizaun ho limite másimu aas-liu
tinan 3 maibé la liu tinan 7;
d)
Tinan 4, iha kazu sira seluk. 2. Kuandu lei estabelese alternative 47 ba krime
ida pena prizaun ka pena multa, ida uluk maka sei konsidera ba artigu ida-ne’e
nia dispozisaun.
Tanba
ne’e nia haktuir, JSMP labele fó komentáriu ba prazu legál sei relevante
ou la’e tanba hosi klasifikasaun ne’ebé iha kazu sira ne’e ida-idak ho
nia preskrisaun keta-ketak.
Maibé
ba kazu ne’e bele tama kategoria prazu remata tanba haré ba artigu 236
krimi obstrusaun ba liberdade atu hili, ne’ebé Ministériu Públiku akuza nia
durasaun tempu tinan tolu. Signifika prazu remata ona.
Maske
nune’e tribunál maka bele hatene tanba keta halo, investigasaun ne’e lao ona
hodi konklui, mais prosesu julgamentu maka tarde. tan ne’e, kestaun sira
hanesan ne’e presiza haré didi’ak.
Maibé
argumentu sira hanesan ne’e, bele aprejenta iha tribunál, hodi tribunál bele
halo avaliasaun ho apresiasaun ba nia relevansia hosi argumentu legál sira
ne’e.
“Ne’e
los karik hanesan ne’e duni, maibé husik tribunál maka iha kompeténsia hodi
hala’o avaliasaun, polítiku sira labele korta netik nune’e bele evita kestaun
ida ema bolu halo intervesaun ba servisu judisiáriu ninian, tan iha kazu maske
mai ho deklasaun sira hanesan ne’e, maibé tribunál maka iha kompeténsia hodi
avalia prosesu refere,”dehan Luis Sampaio iha nia servisu fatin Kolmera,
(14/10).
Luis
husu ba mamebru parlamentu sira atu atu intregra kazu ne’e ba Tribunál maka
deside, deputadu ou polítiku sira tenke evita atu komentáriu ne’ebé maka bele
influensia ba prosesu kazu ne’ebé maka sei la’o hela.
Kestaun
sira ne’e bele kalia ho advogadu ho defeza atu defende iha tribunál. Se kazu
ne’e prazu liu ona Tribunál sei absolve arguidu sira hosi kazu
ne’e. (max/rio)
Timor
Post