Maromak
nia biblia maka ita labele muda tun-sa’e tanba ne’e la’os ita maka halo, maibé
lei ita maka halo ita bele muda para atu la’o di’ak tanba lei ne’e
diskriminativu, bele muda bele halo lakon tanba ne’e la’os biblia ida para
tinan-tinan ita hahí nafatin nia.
Prezidenti
Taur Matan Ruak kontra makaas ba eis titulares sira goja direitu adkeridu hodi
hetan saláriu fulan-fulan sein serbisu, hetan kareta estadu, telfone estadu,
uma estadu, viajen ba rai liur, no seluk tan. Nia dehan povu ki’ik sira tenke
serbisu maka’as pois eis titulares sira goja previlejiu.
“Ha’u
funu tinan 24 iha ai-laran mai deputadu ida serbisu tinan tolu ka haat manan
liu fali ha’u? Ha’u la aseita ida ne’e, ha’u Prezidente tinan lima de’it manan
liu fali veteranus 24 anus, ne’e so bulak maka aseita ida ne’e,” dehan
Prezidenti Taur Matan Ruak.
Esteitmentu
polítika ida ne’e, dada ka hakail ema wa’in atu hatoo ninia pensamentu katak
Lei Pensaun Vitalísia hanesan injustísa sosial ida ba povu Timor-Leste (TL).
Tanba ne’e, Diretór ONG Luta Hamutuk, Mericio Akara hatete LPV ne’e la’os
biblia para ita labele muda maibé lei ne’e ita maka halo no ita bele muda tuir
situasaun ne’ebé la’o iha ita nia rai laran.
“Maromak
nia biblia maka ita labele muda tun-sa’e tanba ne’e la’os ita maka halo. Maibé.
lei ita maka halo ita bele muda para atu la’o di’ak tanba lei ne’e
diskriminativu. Bele muda, bele halo lakon tanba ne’e la’os biblia ida para
tinan-tinan ita hahí nafatin nia,” Diretór ONG Luta Hamutuk Mericio Akara
hato’’o kestaun ne’e ba Matadalan iha nia serbisu fatin Faról, Díli, Segunda
(29/08/2016).
Nia
dehan, lei ne’e rasik ho karakter diskriminativu no injustísa boot ida ne’ebé
konsidera hanesan korupsaun legál, tanba ne’e ita merese duni muda ka
halo lakon tiha lei ne’e rasik atu nune’e labele fó impaktu ba orsamentu jerál
du estadu ne’ebé kada tinan lima (5) tenke aumenta tanba eis titulares mós
aumenta.
Lolos,
tuir nia, lei iha atu fó justísa ba ema maibé lei kria fali injustísa, di’ak
liu maka tur hamutuk ho ulun malirin, labele uza egoizmu para diskuti tanba lei
ne’e ladun fó valor espíritu ba ita nia konstituisaun rasik.
Mericio
dehan lei labele halo fali balansu entre ema nia dignidade, oras ne’e dadaun
ema balun sei terus, ki’ak, maibé iha ema balun ne’ebé moris di’ak tanba LPV.
Tanba ita haree ba pasadu ema hotu luta ba rai ida ne’e, balun mate, balun
lakon família, maibé ohin loron atu lori rai ne’e ba dezenvolvimentu no povu
ne’e moris di’ak tanbasá tenke sura kolen. Halo lei atu voloriza ema nia
matenek hodi haluha tiha katak sira ne’ebé mate no terus iha pasadu nunka ejize
pensaun.
Nia
hatutan deputadu sira tenke ulun malirin no iha konsiénsia katak nu’udar
reprezenta povu, labele halo fali hanesan reprezenta pesoal iha uma fukun PN.
Tanba ne’e, tenki konsidera saída maka Prezidente Taur no Maijor Jeneral Lere,
inklui estudante, povu bain-bain no sosiedade sivil sira nia ezijensia katak
halakon tiha lei ne’e tanba la fó vantajen ba povu no estadu ida ne’e.
Ativista
ne’e dehan sé ukun nain sira hakarak fó valorize ba matenek sira ne’ebé eis
titulares sira fó ba nasaun ida ne’e, entaun tenke halo ona lei ida para fó valorizasaun
ba sira ne’ebé mate, terus, lakon família iha prosesu luta tinan 24 nia laran.
Hatan
ba kesatun ne’e, Deputadu Komisaun A Parlamentu Nasionál trata asuntu Lei, Arão
Noe hatete atu altera lei pensaun vitalísia iha parlamentu la depende ba
deputadu ida (1) ka rua (2) maibé sei depende ba deputadus 65 tanba PN hanesan
orgaun kolejial ida ne’ebé sei hasai desizaun kolejial tuir mandatu
konstituisaun haruka.
“Husik
orgaun ida hala’o nia mandatu tuir konstitusional. Parlamentu halo nia asaun no
konstituisaun nia mandatu no Prezidente Repúblika hala’o nia kna’ar tuir
mandatu konstitusional. Tanba ne’e maka atu veta ka promulga ka lae ne’e
kompetensia prezidente nian,” Arão Noe hato’o kesatun ne’e iha Parlamentu
Nasionál, Segunda (29/08/2016).
Nia
hatutan parlamentu ne’e desizaun kolejial, sé deputadu barak liu deside halo
lakon, sim lakon, ne’e prosesu normal tanba lejislasaun maka hanesan ne’e duni.
Arão esplika oras ne’e dadaun parlamentu harii tiha ona komisaun eventual ida
halo ona relatóriu paraser, hodi hein parlamentu tama serbisu hanesan normal
iha 15 de Setembru hafoin deskute ba jeneralidade.
Hatan
kona-ba PR sei husik hela nia kna’ar karik PN kontinua lori kazu ne’e ba
tribunal, Arão dehan laiha ema ida atu lori PR ba tribunal sein iha razaun katak
PR viola ka la’e konstituisaun RDTL.
“Prezidente
la promulga veta polítika haruka fali mai parlamentu hodi konfirma votus. Sé
veta inkonstitusionalidade haruka ba tribunal halo apresiasaun. Sé veta
polítika Prezidente rai tiha iha gaveta ne’e mós depende ba prezidente nia
kompetensia,” nia dehan.
Nia
esplika sé prezidente la promulga lei alterasaun ne’e rasik maka lei anterior
vinkula hela, entaun % 100 ne’ebé lei uluk hatete mantein nafatin. Arão
justifika, sé la promulga nia impaktu maka lei anterior válidu.
Deputadu
bankada CNRT ne’e esplika LPV direitu adkeridu ne’ebé mai tiha ona dezde 2007
komesa aplika ona iha ne’eba maka mai, sé agora elemina lei ne’e maka ema barak
sei kona. Tanba ne’e tenki haree ba konsekuensia direitu adkeridu,
politikamente bele deside maibé mós tenke haree ba ema nia direitu ne’ebé
adkeridu ona.
“Sé
bele redus de’it nia persentajen ne’e atu labele prejudika iha parte ida maibé
sé desizaun polítika iha parlamentu deside elemina, sim, tanba ne’e desizaun
polítika ema ida sei la kontra tan,” Arão dehan.
Iha
fatin hanesan, deputadu Eládio Faculto dehan Prezidente iha direitu
konstitusional para atu halo kualker deklarasoens polítika. Maibé fundamental
teb-tebes maka lei ida ne’e (LPV) mós neste momentu halo revizaun no deskute hela
iha komisaun A hodi halo revizaun nune’e di’ak ba hotu-hotu.
Prezidente
hakarak hamos total lei pensaun vitalísia? Faculto esplika lei ne’e hapus total
ne’e tenke iha konsensu no aseitasaun hotu iha parte parlamentu. Lei ne’e iha
hela faze diskusaun, ema hotu iha hanoin lahanesan tanba ne’e agora tuur
hamutuk atu halo diskusaun ba buka solusaun ba lei ne’e rasik.
Faculto
dehan Lei Pensaun Vitalísia hetan konsiderasaun másimu tebes hosi terseira
lejislatura parlamentu nasional tanba ne’e sei deskute iha parlamentu nasional
hodi altera lei ne’e rasik ne’ebé durante ne’e la fó vantajen ba ita nia
dezenvolvimentu nasionál.
Entretantu
Vise Dekanu asuntu Estudantil, Fakuldade Siénsias Sosiais, Universidade
Nasionál Timor Lorosa’e (UNTL), Camilio Ximenes hatete nu’udar jerasaun foun
konkorda ho saída maka Prezidente Taur Matan Ruak nia harak maibé di’ak liu
maka hamenus de’it nia pursentu.
“Ita
konkorda nu’udar jerasaun foun ho Prezidente da Repúblika maibé iha kondisaun
barak ne’ebé maka ita presiza tenki hato’o tanba iha tempu ida henesan ne’e ita
hapara de’it karik la dun di’ak maibé ita mós presiza tau kestaun balun ne’ebé
maka sira balun la persiza hetan,’’ Camilio dehan.
Nia
dehan agora daudaun esi-titulares sira ne’ebé la serbisu ona maibé sei hetan
pensaun 100% hanesan nia saláriu ne’e maka ladun di’ak, presiza halakon tiha
kestaun ida ne’e hodi hamenus de’it ba 45% ka 50% hosi saláriu atual.
Akademista
ne’e esplika pensaun ne’e hela de’it to’o bainhira ema ne’e sei moris. Nia
dehan pensaun labele fó tutan fali ba oan ka beioan ne’ebé iha sé bainhira ema
ne’ebé hetan pensaun mate ona, tanba ne’e alterasaun lei pensaun vitalísia
agora mós tenke define didi’ak ona kestaun sira hanesan ne’e.
Nia
akresenta Parlamentu Nasionál presiza halo polítika ida ne’ebé maka ho morál
tanba sé ita foin serbi estadu tinan tolu (3) ka hat (4) hetan previlejiu
oi-oin maibé oinsa ho sira ne’ebé tinan 24 mate, terus, to’o lakon buat hotu.
Nia
esplika tempu to’o ona para polítiku na’in sira tuur hamutuk hodi deskute
kona-ba solusaun ne’ebé di’ak kona-ba lei pensaun vitalísia ne’e rasik hodi
labele hamosu konflitu ba jerasaun foun sira iha futuru mai tanba de’it ida
ne’e moris di’ak, ida ne’eba moris di’ak, ida ne’e maka luta, ida ne’eba la
luta.
Polémika
entre Prezidente ho Parlamentu Nasionál tenke buka solusaun ida ne’ebé bele
defende povu nia interese hodi lori povu no nasaun ne’e ba futuru ida di’ak.
Antes ne’e eis Prezidente da Repúblika, Ramos Horta hatete nia konkorda atu
halakon total tiha Pensaun Vitalísia no pensaun ba eis-titulares sira.
“Ha’u
konkorda tenki hatun tiha pensaun vitalísia. Ha’u hatete kleur tiha ona,
pensaun vitalísia nune’e moralmente ha’u hanoin la di’ak. Ema serbisu tinan hat
(4) de’it, balun nein serbisu, laiha kompetensia ida, nu’udar deputadu, membru
Governu simu pensaun ba vida tomak, ne’e injustu. Sé sira hakarak hahú kedas
eis-titulares, hanesan ha’u, maske ha’u serbi Estadu liu-hosi tinan ha’at (4)
mais bele hatun ba hotu ka halakon kedas mós di’ak tan,” Jose Ramos Horta
dehan.
Laureadu
Novel da Páz ne’e hatutan pensaun vitalísia hamosu injustísa, tanba
funsionáriu, doutór iha ospital, professores serbisu durante vida tomak para
hetan pensaun ida, serbisu tinan 40 no 60 maka foin bele hetan pensaun mais
ki’ikoan, maibé tanbasá maka deputadu no membru Governu sira serbisu tinan hat
(4) de’it hetan pensaun vitalísia. (Ekipa Matadalan)
Matadalan