DILI
- Nudar nasaun ne’ebé dependensia maka’as ba sasan importasaun, Timor-Leste sai
fatin destinasaun ba sasan komersiu ne’ebé ninia prazu uza ka konsumu liu tiha
ona. Alende aihan, sigaru ne’ebé sai sasan importadu folin liu iha Timor-Leste
mesak “lixu” deit. Tuir observasaun Business Timor iha loja sira Dili
laran indetifika iha sigaru sira husi marka oioin ne’ebé fa’an maiora liu ona
prazu. Balu nia data expire iha 19 Maiu 2015, balu iha loron 23 Juñu no
balu 27 Setembru 2015.
Bainhira
konfirma ho loja na’in, rekoñese katak sigaru sira ne’ebe fa’an maioria liu ona
prazu atu konsumu. “Maun sigaru hotu hanesan, ne’ebe ami fa’an deit laiha
ida mak nia data to’o Dezembru,” traballador ne’ebe servisu loja balu iha
Kolmera ba BT, tersa (13/10). Nia dehan sigaru hirak ne’e sira hetan
husi kompañia balu ne’ebe durante ne’e importa no fornese sigaru ba sira.
“Sira
mak tula mai hatun iha ne’e no ami sosa fila fali hodi fa’an maibe ami la
hatene ida ne’e spair,” hateten nia. Nia afirma katak durante ne’e governu
seidauk halo inspesaun ba sira kona ba sigaru maibe governu halo inspesaun ba
produtu aihan sira. Subinspetora Jeral Inspesaun Alimentar Ekonomia,
Manuela da Silva Tilman iha diresaun inspesaun alimentar no ekonomika,
ministeriu komersiu industria no ambiente – MCIA ne’ebe haree kona-ba inspesaun
iha merkadoria, hateten katak servisu inspesaun alimentar nia objetivu
atu defende direitu konsumidor sira kona-ba aihan.
Parte
inspesaun kontrolu operasional, nia servisu mak hodi halo inspesaun ba parte
aihan ninian hodi haree liu-liu ba iha data expire (liu prazu) no mos sasan
ne’ebe estragadu. Nia hatete, bazeia ba Lei Nú. 23, Inspesaun Alimentar
Ekonomia halo inspesaun ba iha merkadoria ba aihan sira. Kona-ba sigaru nian lei
ne’e la fo dalan atu inspesaun alimentar ekonomia. “Atu identifika sasan
sira liu prazu inspesaun alimentar halo servisu rutina ida ne’ebe sira
operasional halo ba iha loja sira hodi identifika sasan sira ne’ebe mak liu
prazu,” dehan Manuela ba BT iha knar fatin, Kaikoli, kuarta (14/10).
“Kona-ba
sigaru sira ne’ebe oras ne’e espair, tuir Lei Numeru 23/2009 la fo dalan atu
halo inspesaun maibe lei ne’e fo dalan ba iha inspesaun alimentar halo
inspesaun deit ba iha aihan sira. Sai husi ida ne’e laiha dalan atu husi parte
inspesaun alimentar atu halo inspesaun. Maibe se karik ami hetan ami sei
rekomenda ba ministeriu saude no ministeriu saude mak iha direitu atu haree ba
ida ne’e,” hateten nia. “Ministeriu saude mak sei organiza hodi tun
ba hare problema ne’e, depois rekomenda fali mai iha inspesaun alimentar hodi
haree fila fali kona-ba sigaru sira ne’ebe liu ona prazu, ami hodi tun ba foti
ema nia sasan no fó sansaun ruma ba iha ne’eba,” dehan nia.
Iha
ministeriu saude, problema refere liga ba iha servisu departamentu ne’ebe hola
konta ba tabaku nian. Diretor interino unidade ofisial kontrolu tabaku iha
departamentu kontrolu moras la hadaet, Mario Sere Kai hatete kontrolu sigaru
sira laos servisu sira nian maibe ida ne’e servisu diresaun saude publiku
departamentu saude ambiental no seksaun vijilansia sanitaria nia
servisu. “Kona-ba sigaru liu prazu ne’e servisu diresaun saude publika,
iha departamentu saude ambiental seksaun vijilansia sanitaria nian hodi
koordena ho ministesriu relevante hanesan PNTL, MCIA nomos ministeriu sira
seluk atu bele hare produtu sira ne’ebé liu prazu, ne’e laos servisu ami
nian,” dehan Mario Sere Kai ba BT iha nia knar fatin Lahane, kuarta
(14/10).
Nia
dehan servisu departamentu programa tabaku nian la haree kona ba problema
refere tanba departamentu refere haree deit importasaun, taxa,
publisidade no mos hare kona-ba ema atu halo produsaun iha rai laran. Nia
salienta tan katak TL ratifika ona lei kontrolu tabaku iha tinan
2004 no iha implementasaun fraku. Ne’e tanba TL seidauk iha lei
rasik ba kontrolu tabaku. Foin dadauk ministeriu saude halo esbosu lei ida
hatama ba iha Konsellu Ministru hodi halo diskusaun iha nivel konsellu
ministru atu hetan aprovasaun hodi lori ba parlamentu nasional.
Iha
IV governu iha konselhu ministru konsege duni halo diskusan lakonsege halo
aprovasaun tanba votus la to’o no iha ministeriu hat deit mak apoiu no
ministeriu lubuk ida la konkorda. Nia afirma katak departamentu programa
tabaku, nia servisu atu halo kontrolu sirkulasaun tabaku iha rai laran, publisidade,
servisu halo diseminasaun informasaun ba juventude sira hanesan estudante
sira hodi hadok an husi fuma sigaru.
Entretantu
Xefe Departamentu Ambiental no Vijilansia Sanitaria Ministeriu Saude
Romano Viegas fo deklarasaun kontrariu kona-ba kompetensia kontrola
sigaru liu prazu. Tuir nia katak kona-ba kontrolu ba sigaru nian laos servisu
ambiental nian maibe departamentu programa tabaku mak haree kona ba asuntu
refere tanba parte departamentu saude ambiental nia inspesaun ba aihan no
bebidas, inklui restorante no otel nomos fatin publiku sira. Kona ba sigaru
laos servisu sira nian.
Nia
dehan Ministeriu Saude halo Inspesaun ba iha Aihan no Bebidas tanba bazea ba
Dekretu Lei Nu. 14/ 2005. Iha lei refere la hakerek kona ba atu halo inspesaun
ba sigaru no mos kosmetik sira. Husu kona-ba koperasaun servisu inspesaun,
Romano hatete katak kada ministeriu iha nia area atu halo inspesaun no sempre
iha ekipa de servisu hanesan iha MCIA parte Inspesaun Alimentar Ekonomiku, ida
husi Ambiente nomos ida husi Ministeriu Saude maibe kona sigaru ninian mak
moras la hadaet.
“Tan
ne’e hau sujere ba ita boot atu ba seksaun tabaku nian okos mak fo inspesaun
espesifiku ba iha tabaku,” hatete nia. Relasiona ho informasaun
kona-ba sigaru liu prazu fa’an iha Timor-Leste to’o oras ne’e sira rasik mos
seidauk hetan kona-ba ida ne’e. “Ami seidauk hetan informasaun kona-ba
sigaru espair karik ami hetan informasaun, ami hakarak hateten deit katak
sigaru ne’e hanesan faktores risku ida hamosu kankuru. Diak liu ita hapara fuma
agora duke ita hetan moras ne’ebe fo perigu ba ita nia moris,” hateten nia.
Ho
resposta refere xefe departamentu Saude Ambiental direitamente kontaktu diretor
jeral Ministeriu Saude hodi kolia kona ba asuntu ne’e no diretamente hetan
kedas orientasaun hodi halo inspesaun ba iha loja sira. Iha inspesaun tuir
diretor Romano katak konsege rekolla sigaru barak iha loja sira maibe hasoru
problema entre nain sira fo razaun katak ida ne’e laos data espair maibe data
de produsaun. “Ami hasoru problema bainhira tun ba halo inspesaun ba sasan
tanba sira dehan data ne’e produsaun maibe ami foti tanba laiha data espair,”
hateten nian. Nia informa katak sira kontinua halo reakolia ba iha sigaru
sira iha Dili laran hodi halo estudu ba iha sigaru hirak ne’e. (BT)
Business
Timor