Sira
halai ba Indonézia ne’e tanba problema nasaun rua (2) nian. La’os ita nia
responsabilidade mesak inklui mós bele ko’alia ho ONU hanesan UNHCR. Ne’ebe,
ami nia hanoin aloka osan karik ba ita nia rai laran maka tenke prioridade.
Provedoria
Direitus Humanus no Justisa (PDHJ) iha hanoin atu lori fila timoroan sira
ne’ebé desteradu iha Indonézia tanba funu iha pasadu no mós eis refujiadu
pós-referendu 1999.
Tanba
ne’e, foin lalais, PDHJ marka ona audiénsia ho komisaun A Parlamentu Nasionál
trata asuntu Lei no Poder Lokál nian hodi husu aprova orsamentu adisionál (tambahan)
ho montante 94 Mil hodi lori fila ema hirak ne’e mai Timor.
Maske
nune’e, sosiedade sivíl no akadémiku balun kontra ideia ida ne’e. Tuir sira
katak lori fila timoroan sira iha Indonézia ne’e la prioridade. Prioridade maka
oinsá rezolve timoroan sira rai laran ne’ebé sei ki’ak no balun sei moris hela
iha lona okos.
Membru
Parlamentu Nasionál Bankada Fretilin, Leonel Lisboa Marçal hateten timoroan
sira ne’ebé hela iha Indonézia ne’e la’os ona refujiadu tanba ne’e la presiza
tau orsamentu adisionál.
“Timor
ita hotu nian. Sé nia sente nia hanesan sidadaun Timor, mai fali iha Timor.
Timor nafatin simu sira hotu hanesan timoroan. La presiza tau osan para hodi ba
foti. Gasta osan para hodi ba halo despezas boot ba estadu hodi fila mai
Timor,” Deputadu Leonel hato’o kestaun ne’e ba Matadalan iha Parlamentu
Nasionál (PN), Segunda (23/11/2015).
Leonel
esplika sé timoroan sira ne’ebé iha indonézia hakarak fila mai, odamatan Timor
nakloke, satan lei fó dalan ba nia sidadaun atu sai dupla sidadaun. Tanba ne’e
maka sira (eis refujiadu) bele fila mai Timor tanba nasaun Timor ne’e timoroan
sira hotu ninian.
Nia
hatutan katak uluk ita iha tempu emerjénsia, ema hotu hakarak fila mai nia
rain. Ema ne’ebé maka uluk estraga Timor, la gosta Timor nia independénsia
maibé ohin loron sira hotu iha ona ita nia rain. Ita agora la konsidera sira hanesan
refujiadu. Ita konsidera sira hanesan timoroan ne’ebé hela iha Indonézia
ne’ebá.
Nia
akresenta oras ne’e daudaun timoroan sira ne’ebé sei hela iha Indonézia ne’e
balun sai ona funsionáriu públiku Indonézia nian, balun pensiun ona. Sira balun
ba mai di’ak hela, tanba ne’e ita la presiza atu tau osan ba refujiadu sira
ne’e.
Iha
fatin hanesan, Vise II Prezidente Parlamentu Nasionál, Adérito Hugo hateten
orsamentu hotu-hotu aloka ona iha Orsamentu Jerál Estadu (OJE) 2015. PDHJ mai
ho proposta orsamentu adisionál maibé PN tenke halo diskusaun ba hodi deside
atu aprova ka lae orsamentu adisionál ne’e.
“Ha’u
la hatene item ida atu lori fila timorense sira durante okupasaun Indonézia iha
liur ne’e. Ha’u lahatene planu ne’e foin derepente mosu iha 2015 últimu anu ka
planu ne’e ezisti kedas iha tinan hirak liu ba,” Adérito esplika.
Adérito
dehan prioridade tebes atu lori timoroan sira fila mai Timor maibé tau iha
kestaun maka orsamentu ne’e tanbasá la aloka hamutuk ho OJE 2015 nian.
“Proposta
sira adisionál ne’e ne’e pois maka ita haree katak ninia relevánsia ne’e halo
nusa, maibé razaun saida maka entidade ne’e la prevé kedas orsamentu ne’e,
depois liu tiha maka mai husu fali pedidu adisionál,” nia preukupa.
Entretantu,
Diretór Ezekutivu Organizasaun Naun Governamentais (ONG) Luta Hamutuk (LH),
Merício Akara hateten katak presiza tau prioridade uluk maka ita nia rai laran
ne’ebé maka daudaun ne’e populasaun sira infrenta hela problemas barak.
“Ha’u
hanoin ami sempre ko’alia prioridade uluk ne’e mai ita nia rai laran lai. Haree
uluk ita nia populasaun ne’ebé maka agora infrenta problema barak hanesan
infraestrutura no relasiona ho nesesidade báziku sira ho hahan,” Merício
hateten kestaun ne’e ba Matadalan iha nia serbisu fatin, Farol, Díli, Segunda
(23/11).
Nia
dehan, sé bele aloka osan fó prioridade ba ita nia populasaun sira ne’ebé maka
hela iha rai laran. Hirak ne’ebé maka hela iha Indonézia ita nafatin konsidera
sira hanesan timoroan, maibé sira sidadaun ne’ebá ona.
Tuir
nia, Governu Indonézia maka iha responsabilidade kona-ba ida ne’e hodi tau
matan ba sira. Bainhira sira mai sai sidadaun Timor ona maka foin sai ita nia
prioridade. Tan ne’e tenke distingi.
Nia
hatutan, ita bolu sira mai mós tenke iha prosesu ida ne’ebé kooperasaun entre
ita ho Indonézia, la’os ita de’it maka fasilita sira mai, maibé Indonézia mós
tenke fasilita sira hotu bainhira sira mai fali. Ne’e para responsabilidade
nasaun rua (2) nian.
“Sira
halai ba Indonézia ne’e tanba problema nasaun rua (2) nian. La’os ita nia
responsabilidade mesak inklui mós bele ko’alia ho ONU hanesan UNHCR. Ne’ebe,
ami nia hanoin aloka osan karik ba ita nia rai laran maka tenke prioridade,”
Akatra afirma.
Kona-ba
proposta orsamentu nian, nia hateten katak, bele di’ak, maibé ladun relevante
agora ne’e, tanba ita nia povu rai laran maka agora sé presiza hela no
refujiadu iha ita nia rai laran mós sei barak hela. Iha Díli laran mós balun
uma laiha no hela iha lona okos mós.
Aleinde
ne’e, Programa Manajer Asia Justice And Rigth (AJAR), Inocêncio de Jesus Xavier
hateten, haree hosi relatóriu CHEGA nian iha krimi akontesse ema barak halai
sai ba rai liur hodi salva án, no balun ba tanba halo sala.
Ne’eduni,
ba ema sira ne’ebé ba hanesan ema sivíl no inosente, estadu iha obrigasaun atu
responsabiliza hodi lori fila ninia sidadaun sira mai fali nia rain. Nia dehan,
orsamnetu ne’ebé maka PDHJ hato’o ne’e bazeia ba rekomendasaun CHEGA nian.
Seluk
fali maka hamosu Komisaun Verdade no Amizade (CVA) ne’ebé iha rekomendasaun
lubuk ida atu la’os de’it Timor-Leste maka responsabiliza, maibé estadu
Indonézia mós iha responsabilidade atu lori fila ema sira ne’ebé maka lakon no
separadu hosi sira nia família.
Kona-ba
PDHJ nia proposta adisionál ne’e, nia esplika katak, tuir loloos sira (PDHJ)
tenke halo programa integradau ida ho Ministériu Solidariedade Sosiál (MSS),
Ministériu Negósius Estranjeirus no sira ne’ebé maka simu rekomendasaun ne’e
atu tau orsamentu hodi ajuda programa ba reintegrasaun hodi lori fila ema
timoroan ne’ebé maka hela iha Indonézia.
“Parte
hosi sosiedade sivíl, ami hanoin katak PDHJ halo proposta adisionál ba
Parlamentu Nasionál ne’e atu komprimenta relatóriu rekomendasaun CHEGA nian
ne’ebé maka estadu TL gasta osan barak teb-tebes ba relatóru dokumentu nian,”
inocêncio hateten iha nia serbisu fatin, foin lalais ne’e.
Inocêncio
informa, tempu to’o ona ema ki’ik sira ne’ebé maka vítima hosi polítiku, tanba
polítiku na’in sira ne’ebé halo arkitektura ba konflitu ohin loron la’o livre
hela tanbasá maka povu baibain terus nafatin.
“Ha’u
hanoin sira merese duni atu goza independénsia ida ne’e. Sira fila mai TL
hamutuk ho timoroan ita fó liman ba malu lori ita nia rain ne’e ba oin. Ba sira
ne’ebé autór ba krimi ne’e maka ita labele simu de’it sira,” nia afirma.
Tan
ne’e, nia fiar katak, PDHJ sei la halo sala atu lori ema sira ne’e tanba sira
defensór ba direitus umanus no ba ema vítima ho kbi’it la’ek sira. Hein katak
sira sei halo tuir duni padraun internasionál nian.
Nia
mós rekomenda ba PDHJ atu halo asesmentu ida, katak timoroan hira maka atu fila
mai atu nune’e orsamentu ne’ebé maka husu ne’e bele aprova.
Iha
parte seluk, Reitór Universidade Orientál Timor-Lorosa’e (UNITAL), Roberto
Seixas M. Jerónimo, iha nia kna’ar fatin, Segunda (23/11/2015) ba Matadalan
hateten orsamentu ne’ebé PDHJ husu ne’e di’ak liu ita fó prioridade ba povu
sira ne’ebé sei presiza iha rai laran.
“Tuir
ami akadémika nia haree katak povu ida ne’e (rai laran) moris di’ak lai maka
bolu sira mai. Povu rai laran moris sei problema hela hanesan ne’e tau tiha ba
kotuk ou rai ba tempu seluk fali,” Reitór UNITAL informa.
Nia
salienta, ita bele fasilita de’it transporte ba eis refujiadu sira ne’e, maibé
povu iha rai laran ne’e rezolve hotu lai. Tanba ne’e maka tenke tetu didi’ak.
Signifika rezolve hotu lai problema ne’ebé oras ne’e povu infrenta hela—povu
balun sei moris susar nia laran.
Reitór
hateten, klaru ke osan sei ba iha Parlamentu Nasionál (PN) tanba ne’e tenke
hanoin ba prioridade. Prioridade ida ne’ebé maka fó atensaun ba povu nia moris
iha rai laran. Sé iha rai laran maka di’ak ona entaun bele bolu sira mai.
Hosi
akadémika nia haree, seidauk tempu atu lori hikas timoroan sira iha rai liur
mai? Nia hatán katak tinan 13 ona ita ukun-án, prioridade liu maka ida ne’ebé.
Agora programa governu nian ne’e tenke haree rua, tolu ka haa. Seráke ida ne’e
prioridadede hodi lori sira mai, sira nia uma fatin oras ne’e iha ka lae. La’os
transporte atu mai de’it. Sira uma laiha entaun tenke halo uma la’os hanesan
halo to’os no natar sira ninia rezultadu sai mai hanesan ne’e.
“Karik
ida ne’e maka realiza duni ha’u hanoin sei iha krítika barak lahalimar liu-liu
povu sira ne’ebé oras ne’e moris át hela ne’e. Ne’e orsida sira protesta tanba
governu presiza liu ema sira ne’ebé moris iha liur ne’ebá maibé ami sira ne’e
tau tiha ba kotuk. Ida ne’e perigu lahalimar. Tan ne’e, governu presiza haree
didi’ak. Dalaruma sira iha ne’ebá ne’e keta hahalok prátika ruma ladi’ak hodi
prejudika ba malu karik,” Roberto tenik.
Tuir
nia katak xefi suku no administradór postu administrativu sira ne’e ulun sei
moras. Sira ba ne’e sira nia rain ema hadau tiha ona no agora ne’e mos despeza
tan ba governu ne’e problema boot ida. Tanba ne’e, antes sira mai, governu kria
kondisaun di’ak ba sira. Ezemplu, uma kain hira maka mai.
“Ami
nia rekomendasaun ba Governnu no Parlamentu Nasionál di’ak liu tau prioridade
ba povu sira ne’ebé moris iha rai ida ne’e—sira moris di’ak nia laran duké sira
moris ki’ak nia laran ne’e kria tan problema ba rai ida ne’e,” Roberto propoin.
(Efrem/Jhon/Mj2)
Matadalan