“Ama,
apa, ama, apaaaaa…!” tanis ho iis sae oituan hodi bolu nia papa ho
nia mama atu bele tuur besik iha nia sorin. Nandito (laos nia naran rasik) toba
heklena an ho liman-ain kolen iha kama laran klinika Bairo Pite, Dili, foin
lalais ne’e.
Husi
dok haree Nandito, ne’ebe foin idade tinan tolu (3) ho mata-wen bolu nia papa
no mama. Semana resin ona, Nandito baixa iha Klinika Bairo Pite, tanba sofre
mal nutrisaun.
Kamiza
riskadu mahar oituan hodi taka nia isin ki’ik ho kondisaun fizika ne’ebe fraku
tebes. Nia lakohi han no hemu, maibe, Nandito nia mama Josefa ho papa José,
lalakon esperansa hodi halo maneira hotu fo ksolok ba Nandito atu bele han
netik etu no modo ruma ne’ebe sira prepara. Nune’e, Nandito bele aguenta hodi
hemu ai moruk ho vitamina tuir reseitas dotor (dr) sira iha Klinika Bairo Pite.
Nandito,
moris iha Posto Administrativu Letefoho, Munisipiu Ermera. Nia papa ho mama
tenke aguenta ho nia iha Klinika Bairo Pite tanba sofre mal nutrisaun.
“Durante
ne’e Nandito manha hela deit, nia tanis no lakohi han. Haree nia tanis, hau
inan mos senti no mata wen monu. Triste tebes,” hateten mama Josefa wainhira
dada lia ho JNDario iha Nandito nia sorin iha Klinika Bairo Pite, foin lalais
ne’e.
Sofrementu
ne’ebe hafutar iha Nandito nia vida ki’ik ne’e, hanesan mos ho nia belun sira
seluk ne’ebe loron ba loron baixa iha klinika Bairo Pite.
Informasaun
husi Direitor Klinika Bairo Pite, dr. Daniel Murphy katak, loron-loron labarik
mal nutrisaun ne’ebe tama iha Klinika Bairo Pite liu ema nain 10.
“Ami
fo susuben no hahan ne’ebe nakonu ho nutrisaun, protein, karbonitu de kabraun,
mikronutrian no vitamina ba labarik sira hodi hetan isin diak,” hateten dr.
Daniel Murphy.
Atu
anima Nandito ho nia belun sira atu la bele senti sofre liu hos sira nia
kondisaun saude ne’e, Klinika Bairo Pite mos kria fatin animandu ba labarik
sira.
Daniel
Murphy informa katak, kuaze 10% ka rihun 25 labarik tinan 5 mai karaik iha
Timor Leste sotrisaun. Situasaun ne’e mosu tanba inan-aman barak, liu-liu hirak
ne’ebe iha area remotas ladun iha konhesimentu sufisiente kona-ba fo nutrisaun
ba oan sira.
Epidemia
mánutrisaun iha Timor Leste sa’e makas, tuir dr. Daniel Murphy, tanba Timor
kiak. Povu Timor, tinan barak, moris iha sistema ditadura iha okupasaun
Portugal no Indonesia, nune’e halo ema tauk, la dezenvolve edukasaun no la iha
sosializasaun adekuada kona-ba moris saudavel.
“Mal
nutrisaun iha Timor grave teb-tebes, labarik bele moris mais kakutak ladiak. Nia
implikasaun halo Timor la lao ba oin,” Daniel Murphy fo sasin.
Tuir
dadus peskiza Ministeriu Saude nian iha 2010 hatudu, numeru mál nutrisaun sa’e
maka’as tanba ekonomia familia la sufisiente atu sosa hahan ne’ebe iha
nutrisaun.
“Timor
ema barak sei moris kiak, moris iha ambiente foer, bee mos la iha, nivel
edukasaun minimu no ekonomia la sufisiente, ne’e ladun suporta atu labarik
moris ho saudavel,” Dirce Maria Soares, xefi departamentu nutrisaun Ministeriu
Saude fo sasin.
Iha
tinan 2015 nia laran, Ministeriu Saude fo sai peskiza nasional ai-han no
nutrisaun katak, iha tinan 2013 labarik sofre mal nutrisaun husi idade tinan 0
to’o tinan 5 redus ona kompara ho tinan 2010.
Klasifikasaun
mal nutrisaun ba labarik maka hanesan, labarik todan menus iha 37,7 %, labarik
raes badak iha 50,2% no labarik krekas maran iha 11,0 %, ne’e redus ona kompara
ho 2010 ne’ebe hatudu mal nutrisaun kategoria ba todan menus iha 44,7% ,
labarik raes badak iha 58.1 % no labarik krekas maran iha 18, 6 %.
Ofisial
apoiu ba programa mal nutrisaun Fundasaun Alola, João Bosco da Costa, konsidrea
mal nutrisaun iha Timor Leste kontinua as maske iha ona redusaun.
“Hahu
husi 2009 to’o 2015 numeru labarik mal nutrisaun inklui inan, sei nafatin as
maske iha ona redusaun. Labarik mal nutrisaun kronis iha 50% no krekas iha 11%
ne’e sei as, persiza serbisu maka’as hodi redus liu tan,” informa João Bosco da
Costa.
Tinan-tinan
Prezidenti Republika, Taur Matan Ruak, inisia fo premiu nutrisaun nian ba grupu
feto no lideransa komunitariu ne’ebe susesu hala’o aktividade no programa
ne’ebe kontribui ba kombate mal nutrisaun iha Timor Leste.
Premiu
rua, ba grupu feto iha tinan 2014 entrega ba Grupo Feto Manufahi no premiu ba
lider komunitariu nian monu ba Suku Biqueli, Postu Administrativu Atauro,
Munisipiu Dili.
Maske
inisiativa Xefi Estadu nian ne’e atu enkoraza ka motiva sidadaun hotu atu oinsa
bele hadiak nutrisaun iha familia, maibe programa ne’e kuaze tinan rua ona
laiha mudansa signifikativu, tamba dadus ne’ebe iha katak, 42% populasaun,
liu-liu feto no labarik infrenta mal nutrisaun.
“Ita
timor ne’e, 42% mal nutrisaun. Ida ne’e Prezidenti Republika preokupa imi nia
saude, barak liu feto ho labarik,” dehan Prezidenti Taur Matan Ruak, ne’ebe
publika iha Jornal Nacional Diario edisaun, Kuarta (20/10/2015).
Iha
parte seluk, rezultadu sensus uma kain tinan 2015, total populasaun Timor Leste
1.167.242, husi numeru ne’e, 42% mak sofre mal nutrisaun.
Tuir
Food and Agriculture Organitation (FAO), hamlaha ho mal nutrisaun sai hanesan
ameasa bo’ot ba labarik nia vida, liu fali moras HIV/SIDA, Malaria no TBC.
Nune’e mos World Health Organisation (WHO) sekunda, mal nutrisaun bele hamosu
numeru mortalidade labarik iha mundu, basa mal nutrisaun bele afeta ba moras
perigu sira.
Dadus
ne’ebe FAO fo sai iha tinan 2013 katak, kuaze ema rihun 870 husi biliaun 7,1
populasaun iha mundu sofre mal nutrisaun, maioria miliaun 852 iha nasaun ne’ebe
avansadu.
Hare
husi area, kuaze 70% kazu mal nutrisaun labarik as iha Asia, 26% iha Afrika no
4% iha Amerika Latina, inklui Karibia. nethy correia
Jornal
Nacional