Bankada
parlmentar, CNRT ho FRETILIN konsidera mensajen Prezidenti Republika (PR), Taur
Matan Ruak nian, iha Parlamentu Nasional, foin lalais ne’e, la iha edukasaun
sivika.
Liu
husi deklarasaun politika ne’ebe mak halo iha plenaria PN, Segunda
(29/02/2016), Bankada CNRT reafirma katak, PR Taur uja uma fukun PN insultu
propriu PN hanesan segundu orgaun soberania ho ninia kompetensia apropriadu atu
halo legislasaun, fiskalizasaun no desizoens politika.
CNRT
konsidera PR Taur uza PN hodi halo mensajen ne’ebe la iha karakter edukasaun
sivika. “Ida ne’e ita hanorin ita nia povu atu halo julgamentu publiku ba ema
kualker ida ne’ebe sira la gosta hodi hamate karater ema ninian, maske nune’e
ita nia povu matenek no maduru liu ita Lolos ne’e orgaun soberania sira hatudu
exemplu ne’ebe diak hodi ajuda hametin koesaun nasional no hatudu exemplu ba
povu katak ita nunka julga ema iha publiku, bainhira tribunal seidauk hamosu
sentensa ba ema ne’e, maibe hahalok ida ne’e refleta situasaun ida seriu no
fomenta liu tan situasaun ne’ebe oras ne’e la’o hela iha ita nia nasaun ne’ebe
presiza koriji maka ema ida seidauk hetan julgamentu ka sentensa iha tribunal
maibe publiku halo uluk ona julgamentu ba nia iha tempu ne’e mos bele hamate
ema nia karater atu defende nia an, maske ita hakarak defende nasaun ne’e sai
hanesan ne’e,” hateten deputado bankada CNRT, Aderito Hugo da Costa ne’ebe
reprezenta bankada CNRT.
Atual
Vise Prezidenti PN ne’e mensiona katak, mensajen hirak ne’e larefleta ba
substansia ezonerasaun Xefi Estadu Maior Lere Anan Timur no nomeasaun Xefi
Estadu Maior Jeneral foun, Brigadeiro Filomeno da Paixão de Jesus, ne’ebe mak
sai polemika durante semana rua iha publiku.
Bankaka
CNRT lamenta tebes, tanba PR Taur akuza deputadu sira autoriza Governu halo
esbanizamentu ba osan Estado nian, ami hakarak hato’o ba Prezidente republika
katak, deputado sira iha uma fukun PN hatene povu nia susar no terus, tanba ami
mos semana-semana tun ba aldeia no suku hodi koalia ho povu hodi hatene sira
nia susar, atu hateten lolos katak, partidu sira ne’ebe iha asentu parlamentar
ninia estrutura husi nasional to’o baze ne’ebe sira nia kuadru serbisu sira fo
serbisu no informasaun ba deputado sira ne’ebe deputado sira hatene liu do que
orgaun pesoal ida, atu deklara katak nia (red-prezidente) mak hatene liu povu
nia susar no terus loron bailoron.
Tanba
ne’e maka PN mos iha sentidu responsabilidade ba povu, liu husi aprova
orsamentu iha PN, tanba sira hatene katak orsamentu pelu minimu mai atu
responde ba nesesidade povu nian, to’o ohin loron pelu menus povu barak mak
muda ona sira nia vida. Desde iha tinan 2002-2016 situasaun iha TL muda maka’as
ona, estrada balun ne’ebe liga ho munisipius hanesan Dili-Ermera, Dili-Liquisa
no ba to’o ba mota ain batugede halo halo ona no parte balun diak dadauk ona.
Irigasaun mos diak ona no agora ajuda ona ita nia povu sira halo natar, nune’e
mos central elektrisidade rua ne’ebe mak fornese ona elektrisidade rua ba iha
povu teritorio TL laran tomak.
Estabilidade
no seguransa la’o diak hela, mensajen PR nian ne’e mos minimiza poder orgaun
Estadu nian hanesan parlamentu nasional ne’ebe tuir prezidente republika
konsidera hanesan orgaun yes men ka tau deit karimbu ba aktu ejekutivu nian.
Bankada
CNRT hakarak esklarese katak, Prezidente Republika hato’o iha nina diskursu
katak mandatu ba xefi Estado Maior Jeneral F-FDTL no ninia vise tinan rua-rua
deit, ne’e lalos, tanba tuir numeru 3 artigu 74 dekretu lei numeru 7/2014, 12
de Marsu estatutu dos militares katak exerciciu ba kargus de xefi- Estado-
Maior-General F-FDTL no Vice-Xefi Estado-Maior-Jeneral das F-FDTL ninia duração
maxima tinan hat, bele renova ka foti hikas fali ba dala ida tan.
Maior
Jeneral Lere Anan Timur asumi kargu xefi Estadu Maior Jeneral das F-FDTL hahu
iha Outubru 2011, to’o Outubro 2015 mandatu ba primeiru mandatu hotu no sei
bele prolonga tan dala ida tuir numeru 3, artigu 74º ne’e.
Ba
kargu xefi Estado Maior das F-FDTL e de komandante de Componente sira mandatu
ho durasaun maxima rua rua no bele renova dala ida deit, tuir no. 2, artigu
75º, mas ba kargu Chefe Estadu Maior no Vice Chefe Estado Maior lae, tuir lei
tinan hahat.
Tuir
alinea (m) art. 86 Constituicao da Republica katak : Nomeia no hasai
Chefe-Estado-Maior General Forcas Armadas no Vice xefi Estadu Maior general das
Forcas Armadas tuir proposta Governo nian. Ida ne’e atu hatete katak poder ida
ne,e nudar poder kondisionado tamba hirarkiakamente no administrativamente xefi
Estado-Maior-General das Forcas Armadas responde ba Governo no Governo mak
defini Politika Geral do Pais inklui mos politika defesa nasional nian, tuir
art. 115 CRDTL, tamba ida ne’e mak nomeasaun no exenorasaun ba CEMG no Vice
CEMG das Forcas Armadas la liu hosi propopsta do Governo ne la los no viola
CRDTL no Lei oan sira seluk.
Baseia
ba Artigos hirak ne’e, tuir Lei no mos CRDTL, Bankada CNRT deklara apoia
inkondisionalmente apoiu rekursu kontensiozo nebe mak IV Governu konstitusional
hato’o ba iha Tribunal de Rekursu hodi halo apresiasaun ba aktu Prezidente
republika kona ba asuntu refere.
Bankada
CNRT profundamente lamenta ho hahalok Prezidente Republica ne’ebe la mai ho
preparadu ho intervensaun eskrita hodi fahe ba membru Parlamentu Nasional tuir
CRDTL ne’ebe mak Prezidente Republica husu.
Bankada
CNRT ejiji formalidade no labele uza improvizaun politika, PR uza espasu
publiku (plenaria do PN) hodi halo atakes no insultus pesoal sem fundamentu ba
lider nain rua mak, Kayrala Xanana Gusmao nudar Prezidente Partidu mais votadu,
CNRT no Mari Alkatiri nudar Sekretario Geral Partidu Fretilin.
Partidu
Politiku nudar Instituisaun demokratiku ne’ebe mak Prezidente Republika tenke
respeita. Ho atake pessoal ka defamasaun ne’ebe PR halo nudar hahalok ida
ne’ebe mak hatun mos Instituisaun do Estado Prezidensia Republika nia
reputasaun.
Iha
fatin hanesan, deputado Francisco Miranda Branco reprezenta Bankada FRETILIN
dehan katak, FRETILIN hakarak aproveita antena hodi lori edukasaun sivika ba
sidadaun tomak la’os aproveita fali antena ida ne’e hodi dezeduka sivikamente
povu no sosiedade.
“Iha
sosiedade sivilizadu tuir sibilizasaun ne’ebe ita hala’o hamutuk iha tinan atus
ba atus lisan no tradisaun ne’ebe hanorin ita atu respaita malu, ho sentidu
Estado bankada FRETILIN laabandona parlamentu nasional liu tiha mensajen do
Estado hodi ba komprimenta PR Taur,” hateten Francisco Branco.
Espetativa
povu tomak atu rona mensajen husi Estado tuir artigu esperitu konstitusaun
artigu 74 PR nudar simbulu unidade Estado no regular funsionamentu normal
institusaun Demokratiku Estado nian hodi rona mensajen Estado bele lori
resposta diak no hakmatek mai povu tomak no preukupasaun ba polemika ne’ebe
mosu iha sosiedade nia laran.
Reprezentante
povu tomak iha uma fukun povu nian fo atensaun especial ba PR atu lori mensajen
Estado tuir konstitusaun haruka, maibe prezidente republika mai iha uma fukun
povu nian iha espasu ne’ebe halo pratika ba pratika prosesu demokratika ita nia
rain, mensajen ne’ebe latuir espetatiba reprezentante povu nian no sosiedade
atu halo edukasaun publika ba ita nia povu.
PR
Taur lori kestaun inportante tolu liu husi mensajen ba povu tomak iha uma fukun
nian ba povu iha teritoriu nasional tomak, kestaun inportante ne’ebe prezidente
foti iha nia mensajen Estado maka kestaun koezaun polika sosial.
“Tuir
ami nia vizaun koezaun politika nudar fundamentu Estado inportante ba prosesu
konstrusaun hametin Estado foun hanesan republika demokratika Timor-Leste,
tanba esperiensia hatudu ona mai ita katak bainhira laiha koezaun politika maka
ema seluk bele uja hodi hafera ita nia koezaun hodi lori krizi oi-oin hodi
empata ita nia prosesu hametin Estado hodi lori dezenvolvimentu nasional, maibe
koezaun ne’ebe Prezidente republika foti kontradis iha momentu istoriku ne’ebe
iha Timor laran tomak halo esforsu hodi hametin iha tempu ne’ebe ita hakarak
hahu fali dialogu ba fronteira maritima, mensajen ne’e sai kontrario atu
hametin ho koezaun politika sosial lolos, latuir kna’ar, prezidente republika
nudar defensor nasional tuir konstitusaun republika hakerek,” hateten Francisco
Branco.
Iha
mensajen ne’e, figura politika lider nasional rua hanesan mos lider politiku
partidu rua hetan atake pesoal iha mensajen do Estado ba povu tomak, Prezidente
republika mos fahe ita nia sosiedade iha klase rua, hanesan klase previliziadu
no klase sidadaun segunda klase.
“Ita
agora dadauk halo teste ba ita nia konstitusaun republika, atu halo komprimentu
saida mak konstitusaun hakerek no sistema ne’ebe ita hili tiha ona, atu prova
iha realidade sistema de interdependensia orgaun soberania atu halo second
balace sistema prezidensialista ne’ebe iha konstitusaun hakerek,” nia hateten.
Bankada
FRETILIN lamenta tebes, prezidente republika uja uma fukun hodi halo atakes
pesoal no atake politiku hodi tenta halo palasial ba figura inportante rua nasaun
nian kontrario ho esperito konsiliasaun dok liu husi koezaun politika ne’ebe
nia temi no defende.
FREILIN
mos husu prezidente republika atu lori alegasaun ne’ebe foti ba figura
inportante ba nasaun no Estado TL, hanesan Mari Alkatiri no Xanana Gusmão tuir
prosesu tomak no tuir konstitusaun haruka, la’os mai deit halo alegasaun hodi
hafoer sira nia naran no repurtasaun maibe lori ba dalan los, lori alegasaun
sira ne’e ba dalan los, maka edukasaun civika diak ita halo ba ita nia povu no
nasaun, la’os aproveita espasu demokratiku ne’ebe konstitusaun preve hodi mai
halo alegasaun falsu no desakredita figura inportante rua. Mia
Jornal
Nacional