DILI, (TATOLI) - Korrupsaun sai
ona preokupasaun nasaun hotuhotu nian iha mundu. Tanba ne’e, luta kombate
korrupsaun ne’e servisu integradu iha desizaun polítika, iha implementasaun
desizaun no konsensu.
Lia hirak ne’e hato’o husi
akadémiku husi Universidade Nasionál Timor Lorosa’e (UNTL), Vitor Soares, ohin,
hodi responde Ajénsia TATOLI iha nia kna’ar fatin, Kampus Fakuldade
Siénsia Sosiál (FSS), Caicoli, Dili.
“Atu redús no halakon korrupsaun
iha futuru ne’e importante liu mak kontrolu sosiál”, hateten Vitor Soares,
alumni Universitas Gadja Mada (UGM), Indonézia ne’e hodi aprófunda tan,
korrupsaun ne’e atitude ne’ebé kontradís ho norma no valór sosiedade tanba uza
rekursu komúm ba interese privadu sein hanoin prejuízu ba ema seluk.
Nia hatutan, korrupsaun mosu
tanba fatór interna, ne’ebé bele mós iha relasaun ho estilu moris ne’ebé
konsumutivu; la satisfás ho buat ne’ebé iha ona, morál ne’ebé ladún forte no
mós fatór external sira hanesan fatór polítiku, lei, aspetu ekonómiku no seluk
tan.
Korrupsaun ne’e mosu ho forma ka
tipu sira hanesan subornu katak simu no fó subornu ho maneira sasán no osan.
Seluk mak hanesan, fraude (asaun krime ekonómika ne’ebé envolve manipulasaun
informasaun no faktu ho objetivu hodi foti benefísiu determinadu ruma.
Estorsaun, katak husu osan ka rekursu seluk ho maneira obrigatória husi parte
ne’ebé iha podér no favoritizmu (mekanizmu sala uza podér ne’ebé nia
implikasaun ba asaun privatizasaun rekursu. Inklui, kontra lei ne’ebé vigora
hela no fó prejuízu ba nasaun no mós hahalok ne’ebé la transparente ba buat
ne’ebé públiku presiza hatene.
Eis-diretór Departamentu
Polítika, Vitor Soares rekomenda katak, bainhira iha lei anti korrupsaun no
aprova husi Parlamentu Nasionál (PN) tenke sensibiliza ba ema hotu, inklui mós
akadémiku sira hodi bele koñese di’ak lei kona-ba anti korrupsaun, sansaun
saida mak iha bainhira korrupsaun akontese.
“Entaun, iha futuru bele redús.
Agora ne’e ita luta hela”, hateten Vitor Soares hodi hatutan tan katak, luta
kontra korrupsaun haree husi parte polítika iha buat tolu; desizaun,
implementasaun no alvu.
Desizaun ne’e, estadu no governu
buka halakon korrupsaun hanesan estabelese ona KAK (Komisaun Anti Korrupsaun)
no seluk tan. Enkuantu, iha implementasaun ne’e haree fila fali ba mákina
estadu, lider sira, governante sira ne’ebé troka kada tinan lima.
“Porezemplu kada tinan lima halo
eleisaun, bainhira hetan podér foun; agora pergunta, hetan oportunidade atu
serbí ká oportunidade atu aproveita? Se oportunidade atu serbí entaun
korrupsaun ne’e lae. Se oportunidade ne’e atu aproveita, entaun korrupsaun ne’e
buras”, nia tenik.
Akadémiku ne’e reforsa katak,
korrupsaun ne’e mós akontese tanba nesesidade. Katak, ema bele foti, maibé han
para serbí, labele foti hariku aan. Ne’e la di’ak.
Akadémiku husi UNTL ne’e husu ba
governu, órgaun estadu katak tinan lima ne’ebé hetan fiar sai ministru,
sekretáriu estadu no seluk tan uza orsamentu atu serbí.
“Durante ne’e ita espera, liuliu
akadémiku, sosiedade hotu preokupa. Ha’u sujere, hanesan ezemplu ida ita ba
misa, ita ba komunga, atu labarik, boot ka ki’ik, hothotu ostia rohan ida. Se
bele ita sarani katólika; iha ukun mós hanesan ne’e”, hateten Vitor Soares.
Nia konsidera katak, kazu
korrupsaun nu’udar mós asuntu mundiál ida. Timor-Leste hanesan nasaun foun, atu
responde ba polítika katak povu moris di’ak, enkuantu atividade korrupsaun ne’e
mós tenke hapara.
“Ita hakarak lei tenke
forte para bele kondena ema sira ne’ebé halo mal administrasaun, uza sala osan
estadu nian karik, para bele benefísiu duni povu”.
“Ita sujere bele 100%; 70% ba
nesesidade povu nian, 30% ba nesesidade estrutura governu nian. Se labele,
implementa 50% – 50%. Se ita labele implementa 70% ba povu, ne’e problema. Se
Ita bele implementa ba povu, interese públiku 70%, 30% ba iha órgaun estadu
sira. Ha’u sita Bj Habibie nia liafuan (Eis-prezidente Indonézia). Hamoos
totalmente, ne’e imposível”, nia hateten tan.
Kona-ba oinsá identifika
karakterístika korruptór, Profesór Vitor Soares konsidera katak susar. Maske
nune’e, nia dehan, transparénsia no kontabilidade iha prosesu konkursu parte
ida hodi evita korrupsaun.
Akadémiku ne’e dehan tan,
inventa, manipula sasán folin ne’e faz parte korrupsaun no manipulasaun ne’e
akontese tanba mós nesesidade. Nune’e, Alumni UNTIM (Universitas Timor-Timur)
ne’e sujere katak haree mós saláriu mákina estadu sira nian, apár entre presu
merkadorias, nune’e mós utilizasaun orsamentu estadu ne’e tenke balansu.
“Governu tenke atualiza ho sasán
folin iha merkadu ho nune’e ita labele manipula sasán folin. Ita rekomenda ba
governu, estadu uza orsamentu hanesan ita nia rasik. Projetu ne’e la’ós fahe
nia rezultadu maibé serbisu ida hanesan ita-nia to’os ida, natar ida, nia
rezultadu ne’e mai ita. Ita labele dehan halo de’it la konta nia benefísiu”.
Evita korrupsaun, dala ida tan,
tuir Akadémiku UNTL, Vitor Soares katak tenke iha lei no implementasaun
desizaun sira ho rigór, ho komparasaun katak: “Kasadór nia asu tata rusa,
primeiru nia asu tenke badinas no iha nehan. Se asu badinas, duni rusa di’ak
maibé la iha nehan, tata rusa la mate. Asu nia nehan iha tiha, la badinas, la
duni tuir mós problema hotu. Ne’e katak lei iha, instituisaun KAK iha tenke
serbisu i koopera. Parlamentu mós tenke halo lei atu garantia ema sira ne’ebé
mak sai sasin, depois fó penghargaan (valorizasaun). Depois iha KAK,
tenke garante mós naran di’ak (sasin).
Nia mós sujere katak, evita
korrupsaun ne’e, labele iha mós intervensaun polítika. “Polítiku sira ne’ebé
mak karik komete tenke ba hatán. Hatán tiha, pena ne’e monu tiha, nia ba tiha
kadeia, foin mak Prezidente uza nia kompeténsia tuir konstituisaun, para redús.
Justisa tenke aplika rigór”, hateten Vitor Soares.
Jornalista: Rafy Belo | Editór:
Francisco Simões
Imajen: Dosente Departamento
Politika Publika,Fakuldade Ciencias Sociais,Universidade Nacional Timor
Lorosa’e Victor Soares,Imajen/Egas Cristovão