DILI
- Prosesu sosa asaun (saham) Timor Telekom (TT), hahú ho kompetisaun hosi
emprezáriu nasionál na’in tolu inklui Ricardo Cardoso Nheu, Abilio Araujo ho
Nilton Gusmão. Nune’e ikus mai TT hili Nilton Gusmão maka manan
tanba oferese presu di’ak liu kompara ho grupu rua seluk.
Prezidente
Câmara Comércio Indústria Timor Leste (CCI-TL), Oscar Lima hatete, nia
orgullu no fó suporta maka’as ba emprezáriu nasionál, Nilton Gusmão tanba
konsege sosa ona asaun Timor Telekom (TT).
Oras
ne’e dadaun, membrus Konsórsiu Nasionál Timor (CNT) sei iha hela portugál hodi
halo negosiasaun nune’e bele aprofunda liu prosesu ba sosa asaun TT ne’e.
Oscar
hatete, hanesan Timoroan, nia prefere di’ak liu emprezáriu Nilton Gusmão maka
sosa asaun Timor Telekom duké ema estranjeiru sira maka sosa.
Nia
rasik lamenta ho polítika governu dahuluk ninian ne’ebé implementa
liberalizasaun hodi fó oportunidade ba kompañia telekomunikasaun barak investe
iha Timor Leste, nune’e fó impaktu ikus mai Portugal tenke deside fa’an tiha
nia asaun.
“Ha’u
fó kulpa ba eis Ministra Finansas Emilia Pires ho eis Ministru obras Públika
Pedro Lay, momentu sira nain rua maka desidi hatama kompañia Telekomunikasaun
rua de’it, sei laiha problema ba TT, mais liu ona, agora asaun TT rona
Emprezáriu Nilton Gusmão maka manan nu’udar Prezidente CCI-TL ha’u apoiu, duké
asaun ne’e mosu ba estranjeriu,”Informa Oscar Lima iha nia servisu fatin,
Comoro, Kuarta, (13/07).
Oscar
hatete, Agora dadaun iha kompañia telekomunikasaun tolu maka kompete iha Timor
Leste, kompañia rua hanesan telkomcel no vietnam nu’udar empreza estatal mais
tanba sa kompañia TT, governu Timor Leste la sosa Maoria?
Maibé
Oscar lima orgulhu tebes tanba portugál Telekom maka desidi emprezáriu Timoroan
Nilton Gusmão maka manan iha tenderizasaun ne’e. tanba ne’e presiza
timoroan hotu nia apoiu.
“Ha’u
la konkorda ho hanoin balun ne’ebé tenta minimiza kapasidade setór nasionál
Timor Leste, nu’udar Timor-oan lori CCI-TL apoiu Nilton Gusmão sosa asaun TT
hosi Portugál Telekom,”katak
nia.
Iha
tempu hanesan, tuir fontes kredibel ne’ebé lakohi públika nia naran hatete,
Prosesu sosa asaun TT ne’e liu hosi tendirisazaun ida ne’ebé partisipa hosi
grupu tolu, maibé ikus grupu Nilton Gusmao maka oferese presu di’ak liu.
Fontes
ne’e mós lamenta ho informasaun ne’ebé fó sai iha mídia social katak ema
bo’ot balun iha Nilton Gusmao nia kotuk, ida informasaun bosokten, tanba
prosesu tenderizasaun ne’e iha grupu tolu maka tuir no nia
rezultadu emprezario Nilto Gusmão maka manan.
“Ba
ha’u laiha problema maka timor ona ida iha intrese sosa, agora prgresu sei iha
faza negosiasan hosi Nilto Gusmao sei halo negosia ho Portugal
sira. Asaun TT empreza hosi Brasil, mai bele nusa ita Timor labele
sosa,”tenik fontes ne’e.
Entertantu
kona-ba asaun TT, antes ne’e, Vise Ministru Finansas, Helder Lopes
deklara, rajaun governu Timor Leste la sosa asaun Timor Telekom (TT) tanba
governu mantein polítika Liberizasaun Telekomunikasaun iha rai ida ne’e.
“Ha’u
labele halo komentáriu barak ba ida ne’e maibé ha’u dehan de’it, razaun
governu la hola asaun TT, tanba de’it ita nia governu mantein polítika
liberizasaun telekomunikasaun iha ita nia rai laran,” hatete Vise Helder Lopez
ba Jornalista sira iha Salaun enkontru CCD, Kaikoli, Tersa, (05/07).
Helder
hatete, se karik Timor Leste Liberiza ona entaun governu tenke konsiente ho ida
ne’e no governu mós labele interven fali merkadu ekonomia iha rai ida ne’e.
Iha
tinan hira kotuk liubá, OI hakarak fa’an mós Asaun ba governu, maibé ikus
governu deside katak governu kontinua mantein asaun ne’ebé maka agora iha, no
sei la sosa tan asaun hosi OI.
“Ha’u
rona dehan iha ema balun maka hakarak hola ona, ne’ebé ha’u la hatene, maibé
ha’u rona dehan hanesan ne’e, tanba ne’e governu deside ona atu mantein
Polítika ne’e,” Helder rekoñese.
Helder
Sublina liutan, laos governu laiha retornu atu sosa Asaun TT, maibé governu
nafatin konsiste atu liberaliza ba polítika katak governu sei la interven
merkadu ekonomia hosi setór sira ne’ebé maka investe iha rai laran.
Tanba
bainhira governu interven hosi merkadu signifika governu taka ona odamatan ba
ema atu mai investe iha rai laran.
“Ita
fila ba istória, katak iha antes 2012 TL iha operador 1 maka TT, depois mai
iha, depois 2012 iha tan operador tolu maka hanesan, Telemor, TT, TELKOMSEL,
Governu maka halo polítika loke odamatan, sekarik ita loke ona odamatan maka
ema tama, depois ita ba tama fali hodi interven fali merkadu ida ne’e lad un
diak, tanba ne’e maka governu mantein Polítika ne’ebé maka iha ona,”deklara
helder.
MOPTK
la hatene informasaun
Antes
ne’e Vise Ministru Obras Púbilkas Transportes no Komunikasaun (MOPTK),
Inaçio Moreira hatete, nia parte to’o oras ne’e seidauk hatene kona-ba
prosesu fa’an no sosa asaun Timor Telekom (TT), ne’ebé tuir informasaun
na’in ba kompañia Esperansa Timor-Oan (ETO), Nilton Gusmão ba sosa ona asaun TT
ho pursentu 54,1% iha Portugal Telekom (PT).
Inaçio
Moreira husu atu halo investigasaun ba prosesu ne’e. Tanba tuir nia, atu fa’an
ka sosa asaun ida ne’ebé ema barak nian presiza na’in hotu tu’ur hamutuk maka
bele fa’an ba sé maka atu sosa.
“Bain-bain
kuandu fa’an tenke bolu na’in hotu-hotu ne’ebé niaasauniha TT ne’e
mai tu’ur hamutuk depois maka halo desizaun, ha’u hanoin prosesu
ida tuir dalan ne’ebé los para ita hotu bele hatene. Ha’u hanoin
ita tenke halo investigasaun lai, tanba ita hotu seidauk hatene nia
prosesu ne’e oinsá,’’ Inaçio Moreira ba jornalista sira iha nia kna’ar fatin
Kaikoli, Segunda (4/7).
Inaçio
subliña katak, prosidemtnu legais ne’e lolo’os presiza konsidera malu,
labele ida-ida mai halo tuir nia hakarak no halo desizaun mesak-mesak, tanba
Estadu ne’e iha lei tenke obdese ba
lei.
PN
Hein Klarifikasaun Governu
Tuir
Prezidente Parlamentu Nasionál (PPN), Adérito Hugo da Costa, hatete, asaun TT
ne’e hanesan kompañia ne’ebé governu mós iha nia asaun. Tanba ne’e, atu sosa ka
la’e ne’e depende ona governu ne’ebé hanesan asionista ida.
“Governu
durante ne’e iha hela komisaun nasionál ida ke halo hela estudu viabilidade.
Ami akompaña hela ida ne’e rona katak to’o ikus aprejenta ona mais Konsellu
Ministru haree katak laiha viabilidade, tanba ne’e ita hein para governu
bele mai klarifika iha Parlamentu Nasionál tanba saida maka sira laiha
interasasdu atu sosa ka aumenta persentajen hosi asaun ne’e,” dehan
Prezidente PN, Adérito iha PN, Segunda (04/07).
Hugo
hatete, governu hanesan asionista ida, maibé asionista maioria maka Oi kuandu
Portugal fa’an tia ona nia asionista ne’e ba OI, entaun iha kontekstu ida
ne’e tanba ida ne’e kaer maioria, entaun kuandu hakarak foti ona desizaun
hodi fa’an tutan nia persentajen asionista nian ne’e depende.
Mais
agora ema ne’ebé de’it maka atu kompete ba ida ne’e iha direitu tomak atu bele
aprezenta nia kapasidade atu sosa asionista ne’e direitu ninian, tanba
ne’e bele sosa hosi ema ida bele mós ba konsórsiu.
Entertantu
iha fatin hanesan Deputadu Osorio Florindo hosi Bankada FRITILIN levanta
iha plenaria katak, Timor-oan orgullu tanba sosa asaun ne’ebé bo’ot
hosi TT maibé, nia la kontente ho governu nia pozisaun.
“Ita
akomula rikeza estadu ba grupu ida, ita bele aprejenta buat oi-oin maibé iha
nasaun ne’ebé maka nasaun ne’e lakon fali ho emprejariu lokal ida, ha’u
rona diskusaun iha Konsellu Ministru katak opiniaun la hanesan, tanba
ne’e governu tenke lakon ho individu ida hodi sosa asaun ne’e,”dehan Deputadu
Osorio.
Nune’e
nia dehan, se situasaun ne’e akontese nune’e duni entaun nasaun ne’e ema ida
nian duni ona, seluk sira mate ne’e saugati duni ona. Tan ne’e nia husu ba
Primeiru Ministru, Ministru Finansa no Ministru Obras Públikas Transporte no
Telokomunikasaun (MOPTK), tenke ba halo aprejentasaun iha PN.
Portantu
Diretór Ezekutivu Luta Hamutuk (LH), Mericio Akara hatete, loos duni ohin loron
polítika liberizasaun iha área telekomunikasaun fó fatin ba se de’it tantu
setór privadu ka kompañia privadu iha direitu atu sosa maibé importante maka
nia prosesu tenki transparante no tuir sistema tenderizasaun, bainhira mosu KKN
maka persiza halo investigasaun.
Parte
Luta hamutuk seidauk bele foti konkluzaun katak iha ema balun iha kotuk maka
dudu prosesu negosiasaun ne’e la’o sai nune’e.
“Ami
prefere liu instituisaun kompetente sira hanesan Komisaun Anti Korupsaun,
Instituisaun Públiku persiza halo investigasaun hodi hatudu ba públiku katak
hosi prosesu ne’e la’o transparante ka lae no KKN ka lae ita hein di’ak liu
maka iha investigasaun,” hatete Akara ba jornalista Timor Post iha nia servisu
fatin, Farol, (05/07).
Luta
hanmutuk mós preokupa ho pozisaun governu nian ne’ebé laiha pozisaun ida unidu
no forte atu sosaasaunTT, tanba iha parte ida Ministériu Obras Públika no
Transporte Komunikasaun (MOPTK) maka iha planu no konsege iha hanoin atu sosaasaunTimor
Telkom (TT) ne’e ho razaun hahú investe, maibé iha parte seluk primeiru
Ministru rasik lakohi governu atu sosaasaunne’e.
LH
la fiar ho deklarasaun hosi governu ne’ebé hatete la sosaasaunTT tanba laiha
benefisiu ka retornu. Se nune’e duni tanba sá maka kompañia privadu ida fraku
los no laiha osan maibé nia bele sosa asaun? razaun ida ne’e la tama iha ema
hotu nia rasional, se nune’e entaun tenke kestiona estudu viabilidade ne’e.
“Tanba
ne’e hosi observasaun ami nian katak governu rasik la unidu iha prosesu atu
sosa asaunTT ne’e, iha governante balun hakarak no governante seluk lakohi
ne’e tanba saida?,”lamenta Akara.
Akara
husu ba governu persija halo klarifikasaun tanba sá maka governou lakohi sosa
no tanba sa maka governante balun hakarak balun lakohi?
LH
sujere ba parte hotu atu hapara diferente ideas, importante liu maka persija
halo investigasaun kle’an atu públiku bele hatene ema se de’it maka
merese atu hetan.
Kompañia
Besik Elit Polítika
Entretantu
ekonomista João Mariano Saldanha subliña, desizaun governu loke dalan ba setor
privadu nasionál sosa share TT ne’e, desizaun ida ke di’ak. Maibé presiza
investigasaun tanba públiku hakarak hatene kona-ba prosesu ida ne’e.
“Ha’u
hanoin públiku hakarak hatene prosesu oinsá maka kompañia
besik ba elit polítika maka hetan, la’ós kompañia seluk? Sé prosesu ne’e
transparente, ita basa liman ba resultadu ida ne’e,” João Saldanha hakerek iha
nia wall rede sosial.
Saldanha
hatete, uluk kedas nia defende polítika liberizasaun iha setór telekomunikasaun
atu labele iha monopoli iha merkadu.
“Hanesan
ema ida ne’ebé uluk tur representa governu iha Board TT, ha’u
sempre hatete katak TT tenke efisienti ho nakloke ba kompetisaun ho
labele kaer monopoliu. Atan ha’u mos dudu maka’as atu hamosu
liberalizasaun setor telekonunikasaun ne’ebé monopoliza hosi TT. Ita
kontenti katak liberalizasaun mosu iha 2012,” Saldanha haktuir.
Tinan
2016, TT iha evolusaun ida tan. Portugal Telekom fa’an niasharemaioritariu ho
setor privadu nasionál maka sosa.
“Ita
hein katak manejemen TT foun bele professional atu kompete iha merkadu ho la
uza protesaun governu. Husik nia halu desizaun ho la’o ho professionalismu, la
depende ba protesaun governu. TT iha potensia bo’ot tanba nia maka mosu
uluk ho bo’ot liu Telkomsel ho Telemor (market leader) ne’ebé mosu depois
de liberalizasaun,”saldanha hatutan.
TT
tenke hala’o estrategia ho desizaun sira ne’ebé orienta ba merkadu ho labele
sai fali kompañia ida ne’ebé la efisienti tanba nain foun (share bo’ot) iha
ligasaun maka’as ho elite polítika.
“Ema
balu mos husu kona-ba hun osan nain foun nia tanba hetan kontratu ho tender
governu ne’ebé la transparenti, etc. Ida ne’e buat ida ne’ebé bele
submete ba investigasaun,”Saldanha subliña.(max)
Timor
Post