Arguida
Emilia Pires ninia rekerimentu atu lori ninia prosesu julgamentu ba halo iha
Portugal, la pertinenti, tanba lei la fo dalan ba prosesu krime hotu ne’ebé
ninia lokal pratika ne’e halo iha Timor-Leste.
Xefi
bankada FRETILIN iha Parlamentu Nasional (PN), Aniceto Guterres, hateten,
eis Ministra Finansas Emilia Pires la bele halo julgamentu iha Portugal tanba
lokal pratika krimi ne’e iha Timor, iha mundo tomak ema kaer prisipiu ida ne’e.
“Fatin
ne’ebé ema komete krimi ne’e sira iha kompetensia tomak para atu julga se deit
ate sidadaun estanjeirus mos tenki julga iha ne’e, tanba ne’e soberania, ne’e
kompetensia esklusivu Tribunais Timor nian, ne’e kodigu penal klaru, laiha buat
ida atu intrepreta, se Emilia husu ba Portugal ne’e razaun saida i tanba
saida,Tribunal Australia no Portugal laiha kompetensia atu julga, se nia
sidadaun Australia karik mais iha parte seluk nia mos sidadaun Timor nian,
krimi ne’e akontese iha Timor, la iha dalan seluk tenki julga iha Tribunal
Timor nian,” esklarese Deputadu Aniceto Guterres, hodi responde
jornalista iha PN, Tersa (22/11/2016).
Kona-ba
rajaun Emilia Pires nian ne’ebé publika iha media balun katak, Emilia hakarak
julgamentu lao iha Portugal tanba konsidera maker justisa sira iha Timor sei
fraku tebes intermus konhesimentu no kapasidade, Deputadu Aniceto afirma katak,
kualker sidadaun se deit la bele dehan fraku, fraku ou forte ne’e buat seluk
ida. Importante tenki konsidera katak Tribunal Timor ne’e orgaun soberanu iha
iha nasaun soberanu nia laran.
“Ita
koalia halo kampaña dehan Tribunal fraku para depois ita halai tiha hodi ses
husi prosesu, ita desvia husi prosesu, ita desvia husi lei. Ne’e lalos no
labele akontese, tanba forte ou lae ne’e relativu, liu – liu nia eis membru
Governu iha ne’e durante tinan 7, ou 8 to’o ikus kuandu prosesu kona ita dehan
Tribunal la kompetente, Tribunal fraku, labele julga hau, kuandu sidadaun sira
seluk nebe ki’ik loron – loron atende Tribunal, ita hanesan buka razaun
politika para salva an mais laiha dalan,” afirma Aniceto Gueterres.
Nia
hatutan mesmu dehan tribunal ne’e fraku, iha mumentu sira mais difisil Tribunal
Timor iha kompetensia atu halo no maker Justisa Timor oan sira iha kapasidade
fo justisa.
“Se
deit maka komete krimi iha teritoriu Timor Leste, tenki julga iha Timor Leste anaunser
iha akordu estradisaun ruma ho rai ruma. Se lae, ita viola ona lei hotu komesa
husi Kodigu Penal,” esplika Aniceto Guterres.
Iha
fatin hanesan Presidente Bankada Frenti-Mudança, Jose Luis Guteres, hateten,
nia seidauk iha informasaun ofisial sobre rekerimentu Emilia nian atu husu halo
julgamentu ba nia kazu iha Tribunal Portugal.
“Kazu
Emilia ne’e hau lahatene parese nia iha passaporte Australia no Portugal nian
nebe hau la bele hatete saida maka nia atu halo, hau hanoin advogadu
Tribunal sira sei hare situasaun ne’e ho diak tanba nia hanesan eis figura
publik ida, importante iha ita nia rai ne’e tenki hatudu ba povu laos ita halai
fali husi justisa,” dehan Jose Luis Guteres.
Nia
dehan, justisa ne’e ba ema tomak, laos ba povu deit, tanba ema hotu tenki
kumpri Konstituisaun RDTL, tenki kumpri lei.
“se
Emilia hakarak halo julgamentu iha Portugal hau hare ida ne’e ladiak tanba
permeiru ita lafiar ita nia instituisaun sira nebe ita hari, mais ida ne’e
depende mos ba Tribunais sira, se autoriza halo julgamentu iha neba ka lae,”
hateten Jose Luis Guterres.
Ne’e
insulta autor judisiariu TL
Nune’e
mos, Diretor ezekutivu, Judicial System Monitoring Program (JSMP), Luis
Oliveira Sampaio, informa, orgaun Tribunal iha nia kredibilidade atu julga nia
sidadaun iha rai laran. Tanba ne’e arguida Emilia Pires, nia proposta atu muda
julgamentu ba Portugal ne’e, hanesan insulta ba autor judisiariu Timor-Leste
(TL).
“Ne’e
hanesan insulta ida ba autor judisiariu sira iha Timor-Leste. tanba arguida
ne’e identifika ka deskobre ka analiza ba nia kazu ne’e, haree iha frakeza ruma
juiz nian, nia tenki uza ida ne’e hanesan vantazen ida, atu defende nia an,
tanba ne’e hanesan direitu ida ba nia, atraves husi nia advogadu atu kontesta
ka halo obsesaun ruma liu husi nia advogadu mas labele aprezenta
argumentu ruma hodi akuza juiz sira la iha kapasidade sem justifika buat ruma.
Labele uza sentimentu pesoal ba insatisfasaun ba kazu ne’e depois halai ses
husi prosesu ne’ebé mak la’o hela. Tanba sa? Se arguida konfortabel la
tauk ka la halo entaun nia halai ses, tanba normalmente juiz sira sei hola
dezisaun atu kondena ema ruma bainhira iha provas sufisiente, sira sei la
kondena ema ruma tan deit odiu vingansa no buat sira seluk. Tribunal ne’e fatin
ida ne’ebé independente,”tenik Luis Olveira Sampaio.
“Arguida
Emilia Pires, la’os hanesan forum G7+, maka arguida ne’e husu atu halo
julgamentu muda tun-sae, husi fali nasaun Timor-Leste ba fali iha
Portugal,”deklara Luis Oliveira Sampaio ba JN-Diário iha nia servisu fatin,
Colmera, Dili, Tersa (22/11), hodi responde ba informasaun ne’ebé ajensia Lusa
fo sai katak, arguida Emilia Pires oras ne’e iha Portugal no prefere juiz
Portugal maka julga nia kazu la’os juiz Timor oan sira.
“Labele
iha persepsaun katak julgamentu ka tribunal bele muda tun-sae hanesan
forum sira ne’ebé arguida Emilia Pires lidera ne’e hanesan G7+, para tinan ida
ka fulan rua-tolu, hala’o enkontru iha nasaun ida, no fulan
rua-tolu tan mai hala’o fali enkontru iha nasaun ida. Lei bandu atu
transfere kazu ida husi fatin ida ba fatin seluk sem justifikasaun ida
ne’ebé maka iha referensia seguransa pesoal ba ema ne’ebé envolve iha
kazu ne’e, lalika ba dook Portugal. Ezemplu entre teritoriu Timor-Leste deit
iha Tribunal Distrital hat, Dili, Baucau Suai no Oecusse. Ita labele
transfere julgamentu husi Baucau mai Dili ka Dili ba Baucau kuandu la iha
rajaun sufisiente ba kestaun seguransa iha kazu ne’e. Tanba ne’e iha ita nia
kodigu prosesu penal defini kona kompetensia teritorial, iha artigu 16, kodigu
prosesu penal defini katak tribunal ne’ebé hamrik iha area ne’ebé krimi
konsumadu ka fatin krimi ne’e akontese, nia mak iha kompetensia atu halo
julgamentu ba krimi ne’e, la’os ba fali iha fatin seluk,” Diretor
ezekutivu JSMP ne’e hatete.
Ho
deklarasaun husi arguida Emilia Pires nian prefere julgamentu atu hala’o fali
iha Portugal, Diretor ezekutivu JSMP ne’e hatete, ne’e hanesan akuzasaun ida
ba autoridade judisiariu ka juiz sira ne’ebé kaer kazu ne’e.
Iha
loron hanesan, liu husi telefone Diretor Asosiasaun Hak, Manuel Monteiro,
husi Munisípiu Viqueque ba JN-Diário katak, agora dadauk la iha lei ne’ebé
hatete kona ba delegasaun kompetensia, liu-liu lei ne’ebé koalia kona ba
deportasaun autor krime atu ba halo fali prosesu julgamentu iha rai seluk
hanesan Portugal.
“
Ita la iha lei ne’e. Tanba rai ida-idak iha nia soberania. Agora sinal husi
soberania maka saida? maka orgaun soberanu sira ne’e inklui tribunal.
Ne’ebé enkuantu tribunal ida, ka aktu krime akontese iha rai ida, nia
prosesamentu judisiariu tenki la’o iha rai ne’ebé ema ne’e komete krimi iha
area judisiariu nasaun ida ne’e nian. Ho ne’e la iha razaun no la iha dalan
tanba lei la iha no dehan atu halo delegasaun justisa ba nasaun seluk,” hatete
Diretor Asosiasaun Hak ne’e.
Direktor
ne’e hatutan, ho deklarasaun arguida Emilia Pires nian husu atu prefere
julgamentu ba fali iha Portugal ne’e hanesan hanesan penghinaan (insulta)
bo’ot ida ba orgaun soberanu sira iha Timor-Leste.
“Ne’e
hanesan insultu bo’ot ida ba Estadu Timor. Entaun tribunal tenki halo
kooperasaun ho Interpol (International Police) hodi halo kapturasaun ba
ema ne’e, haruka fila Timor hodi tuir prosesu julgamentu ne’e to’o
remata,”dehan nia.
Tuir
informasaun ne’ebé ajensia Lusa fo sai katak, arguida Emilia Pires oras ne’e
iha Portugal no prefere juiz Portugal sira maka julga nia kazu, la’os juiz
Timor oan sira, maibe to’o oras ne’e tribunal rasik seidauk simu pedidu ne’e.
Maibe
tuir fontes balun husi Tribunal nian la konkorda ho pedidu arguida Emilia Pires
nian atu lori kazu ne’e ba julga fali iha tribunal Portugal. Tanba
krime ne’ebé arguida komete ne’e iha teritoriu Timor-Leste la’os iha
Portugal.
Hatun
dignidade TL
Antes
ne’e, reprezentante povu iha Uma Fukun Parlamentu Nasionál (PN), deputadu
Adriano do Nascimento, konsidera eis Ministra Finansas (MF), Emilia Pires
reprezenta Estadu ba hala’o atividade Estadu nian iha rai liur ne’e, hanesan
hatuun dignidade nasaun TL nian, tanba Emilia Pires hanesan arguida ida, no nia
prosesu la’o hela iha tribunál.
“Tuir
loloos arguida ida labele lori tan nasaun nia naran ba rai liur, tanba sé la’e
ema husu, o nia kazu ami hatene tanbasa mak o mai. Loloos ne’e, kuandu ema ida
sai arguidu ka arguida, tenki iha ninia limitasaun de movimentasaun, maibé ita
nia maluk ne’e, nia bele reprezenta Estadu ba tuir eventu internasionál, logika
ne’e iha ne’ebé,” dehan deputadu Adriano do Nascimento ba Jornalista sira iha
edifísiu Comissão Nacional das Eleições (CNE) nasionál Caicoli Díli, Tersa
(21/11).
Deputadu
husi Bankada Partidu Demokrátiku (PD) ne’e akresenta katak, ema sei dúvida boot
ba Emilia Pires nia prezensa em nome do Estadu iha rai liur ne’ebá, tanba
Emilia komete ona kazu iha Timor.
“Tribunal,
Ministériu Públiku tenki responsabiliza ba públiku, tanba kestaun ida ne’e sai
ona polémika bo’ot iha nasaun ida ne’e, no kria ona konfuzaun bo’ot iha nasaun
ida ne’e,” katak Adriano.
Eis
Vise Prezidenti Parlamentu Nasionál ne’e haktuir, kestaun seluk tan mak, tanba
saida mak Emilia Pires lakohi fila ona mai TL.
“Tribunal
tenki responsabiliza, tanba se nia (Emilia Pires), sai hanesan ema arguida,
tanba saida mak husik nia sai, ida ne’e tribunal tenki responsabiliza, tanba
iha tribunal no Ministériu Públiku nia liman,” afirma Adriano.
Reprezentante
povu husi bankada PD ne’e afirma, kuandu Emilia Pires lakohi fila ona mai TL,
kredibilidade Tribunál nia mó sai kestaun mós.
Nia
esplika, kredibilidade tribunal ho ulun bo’ot sira sai problema, tanba povu
bele lakon fiar tanba povu bele nota ona katak, bo’ot sira di’ak hela de’it,
ki’ik oan sira mak tama hela de’it komarka.
“Ida
ne’e mak ita tenki evita, para povu bele iha konfiansa ba órgaun tribunal ne’e,
para povu labele desmobilizadu, des-esperadu. Tanba ne’e mak ha’u hanoin,
tribunal no Prokurador Repúblika tenki responsabiliza ba públiku,”relata
Adriano.
Sé
Emilia Pires la’os ses-an husi Justisa, dehan Adriano do Nascimento, Emilia
Pires bele koopera ho justisa hodi fila fali mai TL kontinua ninia prosesu,
maibé Emilia Pires la fila duni mai TL, entaun TL iha problema bo’ot, li-liu
kona-ba justisa nian.
To’o
nutísia ne’e fó sai Jornalista husi Jornal ne’e seidauk hetan konfirmasaun husi
parte Advogadu Emilia Pires nian, konaba Emilia nia paradeiru iha rai liur ho
nia estatutu ne’e ba konsulta moras ou ba hala’o servisu Estadu nian.nes/des/cos
Jornal
Nacional