LPV
ladi’ak ba ita nia futuru, tanba hamohu fundu ne’ebé hetan hosi
petróleu nian. Ne’ebe, bainhira la altera maka nafatin fó impaktu ladi’ak
ba nasaun, tanba eis titulár sira ne’ebé maka riku, riku nafatin de’it.
Polítika
ne’e polítika duni. Iha kampaña eleitorál, partidu polítiku sira nia matéria
prioridade maka altera Lei Pensaun Vitalísia (LPV). Maibé, bainhira hetan tiha
poder iha Parlamentu Nasionál (PN), asuntu alterasaun LPV la sai ona
prioridade.
Bainhira
públiku husu membru PN sira nia konsiénsia atu altera lei refere liu hosi asaun
manifestasaun pasífiku, sira (membru PN) hatán katak asaun manifestasaun ne’e
ilegál no balun fali dehan seidauk prioridade atu halo alterasaun ba LPV. Tanba
ne’e, tuir analogi; ema husu paun, sira fó fali fatuk no husu bee sira fó fali
ahi.
“La
presiza estudante sira atu halo asaun dook hosi PN tanba asaun ne’e atu hetan
aseitasaun hosi públiku. Naumedigas ita halo asaun protestu ba pensaun
vitalísia tau fali estudante sira iha Kulau. Serake sira halo asaun ne’e ba sosiedade
sira ne’ebé maka hela iha Becora ? Asaun ne’e hasoru PN,” Dosente Fakuldade
Siénsia Polítika, Universidade Nasionál Timor Lorosa’e (UNTL), Camílio Ximenes
Almeida hato’o kestaun ne’e ba Matadalan iha Kampus Fakuldade Siénsia Sosiais,
Caicoli, Díli, Segunda (12/10/15).
Camilio
esplika, kualker tipu de asaun ne’ebé hala’o hosi estudantes ou sidadaun
baibain ho hanoin ne’ebé maka di’ak no la halo violénsia ne’e konstituisaun fó
dalan, tanba ita adopta nasaun demokrátiku ba liberdade expresaun.
Nia
dehan ema seluk ne’ebé konsidera asaun sira hanesan ne’e ilegál, kerdizer sira
hakarak defende sira nia án no hakarak buka di’ak. Ita hanoin fila-fali iha
tinan 24 ba kraik, iha ne’ebé ema sira kaer poder ne’e sira sempre defende sira
nian án no hakarak buka di’ak. Kestaun polítika ne’e hanesan ne’e, sira hakarak
buka loos no sira halo sala mós ema seluk la bele halo protestu.
Camilio
husu ba líder nasaun ne’e tenke onestu. Karik ema ko’alia buat ruma la di’ak
ne’e katak povu maka ko’alia. Estudante sira ne’ebé eskola iha universidades
tomak iha Timor-Leste ne’e povu nia oan. Tan ne’e, nia husu mós ba politiku
na’in sira atu simu ho di’ak.
Dosente
ne’e sujere ba estudante sira katak nu’udar ema akadémiku bele hala’o asaun,
maibé di’ak liu realiza mós semináriu ruma hodi konvida partes hotu atu halo
debate no bele liu-hosi mídia atu fó espasu hodi halo debate hamutuk.
Entretantu,
tuir portavóz Movimentu Universitáriu Timor-Leste (MUTL), Faustino Soares
hateten demonstrasaun ne’ebé sira implementa tuir lei maka aplika ona iha loron
hirak liu-ba iha Kulau (Becora). Maibé, asaun ida agora sira mantein hela iha
kampus ne’e la’os tuir lei maibé ne’e hanesan autónoma kampus.
“Ami
foin lalais realiza ne’e la’os apika lei manifestaaun nian, maibé ami uza
autonomia kampus,” dehan Faustino ba Matadalan, Segunda (12/10) iha kampus
Ekonomia UNTL hodi responde ba deklarasaun Prezidente Parlamentu Nasionál,
Vicente Guterres ne’ebé hateten katak asaun ne’ebé estudantes sira halo ne’e
ilegál.
Tan
ne’e, tuir nia, sé deputadu sira preukupa ho asaun ne’ebé sira halo besik liu
PN di’ak liu hasai tiha kampus UNTL ba tau iha fatin ne’ebé dook hosi PN atu
estudante sira ba halo sira nia asaun iha fatin ne’ebé dook.
Hatán
kona-ba pozisaun PN nian ne’ebé sei la altera lei pensaun vitalísia iha tinan
ne’e, nia hateten, “Ida ne’e maka ita preukupa ne’e. Konserteza ida be la muda
ne’e maka sai hanesan obstákulu boot ida ba ita nia estadu tanba kada periodu
ne’e sempre aumenta beibeik benefisiáriu sira ba lei ne’e”.
Nia
dehan, dezde tinan 2007, estudante sira eziji no ko’alia to’o ohin loron, tan
ne’e tempu to’o ona tenke halo revizaun ba lei refere. Sé lae, partidu polítiku
sira uza lei refere hanesan matéria kampaña nian hodi hetan votus.
Tan
ne’e, estudante mantein nafatin manifestasaun no la haree ba partidu A ou B,
maibé husu ba membru PN tomak ne’ebé reprezenta povu, fuan boot atu halo
alterasaun ona.
Ne’eduni,
ba oin, sira sei organiza autoridade lokál inklui universitáriu no mós dosente
sira atu tún hotu hodi halo manifestasaun tanba ema ne’ebé preukupa ba lei ne’e
la’os universitáriu de’it maibé parte hotu-hotu.
“Ne’eduni,
faze ba oin ami sei involve hotu ita nia forsa populár ida atu nune’e ukun
na’in sira tenke rona no konsidera mós asuntu pensaun vitalísia hanesan
problema no asuntu prioridade ida,” nai hatutan.
Entretantu,
Diretór Ezekutivu Asosiasaun HAK, Manuel Monteiro Fernandes hateten,
Parlamentu halo lei ne’e atu proteje án de’it, maibé la’os ba povu nia di’ak.
Tuir
nia, LPV mós sei la kria justisa ba ema ki’ik sira (povu). Razaun tanba
fó espasu barak liu ba eis titulár sira de’it maka moris di’ak ba bebeik.
“Mai
ami LPV ladiak ba ita nia futuru, tanba hamohu fundu ne’ebé hetan
hosi petróleu nian. Ne’ebe, bainhira la altera maka nafatin fó impaktu
ladi’ak ba nasaun, tanba eis titulár sira ne’ebé maka riku, riku nafatin
de’it. Ho sistema ne’e halo família lubuk ida sai riku no família barak sai
ki’ak inklui ita sira ne’e,” nia dehan.
Manuel esplika LPV ne’e korupsaun legál. Loloos ne’e ema hili maka partidu
polítika, la’os distintu deputadu sira ne’ebé maka dehan reprezenta povu ne’e.
Sé karik sira nia lista maka transparantemente ba tau iha ne’ebá karik, ema sei
la hili sira, tanba ema hatene sira nia kapasidade atu halo lei ida hodi
regula povu nia moris ne’e to’o iha ne’ebé,” nia tenik.
“Agora,
fundu ba OJE ne’e ita depende liu ba reseita hosi fundu petróliu Bayu
Undan. Tinan 20 mai tan maran ona. Entaun, ita sira ne’e tinan 10 ne’e
mós labele aproveita buat ida. Atu han paun mós laiha ona, tanba trigu ita sosa
hosi rai liur, to’o fós mutin de’it mós ita sei depende ba ema seluk,” nia hatete.
Iha
parte seluk, Diretór ONG Lalenok Ba Ema Hotu (LABEH), Christopher Henry
Samson iha nia serbisu fatin Komoro Kampung-Baru, Díli, Sesta (09/10/2015)
hateten, nu’udar Organizasaun Naun Governamentál (ONG), ne’ebé luta hasoru
korrupsaun no tane valór tranparánsia, akuntabilidade no promove boa
governasaun, husu atu apaga (halakon) totál Lei Pensaun Vitalísia (LPV).
“Ba
LABEH, halo mudansa ka alterasaun ba LPV hanesan de’it. Sé bele karik
interogatóriu, hapara pensaun vitalísia ne’ebé bele garante fundadór nasaun
sira nia vida. Tanba ne’e, estudante sira tenke matenek hodi halo negosiasaun,
lobi no informa ba PN tanbasá maka LPV ne’e la presiza,” dehan Chris.
Nia
hatutan, kuandu estudante sira la kompriende porsedimentu ida ne’e, Parlamentu
bele halo alterasaun ba pursentu 25 ou 50, maibé iha tinan 10 oin mai sei sai
problema nafatin. Tanba ne’e, estudante sira tenke la’o iha dalan ne’ebé loos
hodi fó hanoin.
“Ha’u
fó hanoin ida ba jornalistas, estudantes no mós órgaun soberanu sira katak
membru Parlamentu 88 ne’ebé primeiru túr nu’udar reprezentante povu ne’ebé aprova
ou asina konstituisaun repúblika no ho governu primeiru ne’ebé estabelese
nasaun ida ne’e, bele halo lei ida garate sira nia vida no dignidade. Restu la
presiza,” Chris esklarese.
Tuir
nia, ba sira seluk la presiza, tanba membru Parlamentu primeiru bainhira
sira tama simu saláriu $400. Membru Parlamentu ohin loron hetan $1500 ou $3000
ne’e maka’as teb-tebes. Tan ne’e, labele kontinua nune’e tanba iha mundansa
hosi tinan ba tinan.
“Iha
mudansa ekonomia no hotu-hotu. Sé ita husik pensaun vitalísia la’o hanesan
ne’e, signifika katak iha tian 10 oin mai sé membru PN sira ekonomia di’ak ona
hetan $20.000, membru Parlamentu antigu ne’ebé la kotu mós hetan hanesan,”
Chris haktuir.
Asaun
ne’ebé hala’o hosi estudante sira ne’e preukupasaun ema hotu nian maka estudante
sira lori ba oin, tan ne’e nia kongratula estudante sira. Maibé, nia mós husu
atu estudante sira atu labele halo asaun fó benefisiu ba polítikus balun. Tanba
sira bele aproveita asaun ne’e ba sira nia interese rasik.
Nia
dehan, estudante sira la bele halo presaun hodi uza linguazen ne’ebé la
edukativu maibé tenke konsentra ho asaun pasífiku ho maturidade, independente
no naun partidaria.
Responde
ba deklarasaun Prezidente PN katak asaun estudantes nian ilegál, nia dehan,
Prezidente tenke kompriende konstituisaun repúblika ne’ebé Prezidente rasik
defende fó autorizasaun ba asaun demonstrasaun. Laiha ilegál bainhira asaun
ne’e pasífiku no tuir lei.
“Asaun
ne’ebé estudante sira hala’o la bele rezulta atu halo alterasaun ba lei pensaun
vitalísia iha tinan ne’e tanba PN la hala’o serbisu ho presaun no serbisu tuir
ajenda Parlamentu nian no tuir lei. Enkuantu iha presaun hosi liur ba
Parlamentu labele muda sira nia ajenda. Só iha de’it diálogu iha konferénsia
bankada sira nian hodi ko’alia kona-ba realidade ne’ebé akontese,” Chris
esklarese.
Maske
Parlamentu liu-hosi Prezidente Parlamentu Nasionál seidauk fó sai klaru ba
públiku katak bainhira maka bele halo alterasaun ba lei Pensaun Vitalísia,
maibé deputadu balun hateten imposível atu muda lei ne’e iha tinan ida ne’e
tanba iha lei barak ne’ebé importante no ajenda ona atu debate iha Parlamentu
Nasionál.
“Tinan
ida ne’e falta de’it fulan tolu (3). Proposta de lei barak ne’ebé sei hein hela
atu aprova. Tan ne’e, imposível,” depudatu Francisco Miranda Branco hosi
bankada FRETILIN hato’o kestaun ne’e ba Matadalan iha Parlamentu Nasionál,
Segunda (12/10/15).
“Meza
maka iha kompetensia atu altera lei, maibé ami hanoin katak lei ne’e tenke
altera. Agora lei barak presiza atu aprova. Ami hanoin katak iha tinan 2016 lei
ne’e tenke altera ona,” Deputadu Francisco esplika.
Nia
dehan, agora dadaun bankada FRETILIN halo hela projetu de lei atu husu konsensu
polítika iha Parlamentu Nasionál atu revoga tiha lei ou halo de’it alterasaun
ba lei pensaun vitalísia refere.(Efrem/Jon/Mj1)
Matadalan