Oras
ne’e dau-daun Timor Leste (TL), okupa terseira lugar kona-ba traballador sira
ne’ebe maka servisu illegal iha Korea do Soul.
Direitor
Nasional Empregu (DNE), Paul Alves hatete, traballador total ne’ebe governu
haruka ba servisu iha Korea do Soul hamutuk 1890 pesoas, husi 1890 pesoas ne’e,
200 ital maka fila ona mai
Timor Leste tanba balu mate, balu la aguenta kondisaun
servisu i balu hetan deportasaun ne’ebe maka involve iha iregularidade.
“Illegal
signifika sira tama la lori vistu maibe sira komete iregularidade. Sira iha
vistu tama to’o iha ne’eba, maibe kuandu servisu todan sira halai ses tiha husi
servisu lolos ne’ebe sira asina kontratu ba, sira ba fali fatin seluk, entaun
sira halo iregularidade ida ke bo’ot teb-tebes, ida ne’e maka sira kaptura no
haruka barak ona mai Timor
i sira mos fo ona atensaun ba Timor Leste tanba ita agora okupa ona terseira
lugar ba nasaun sira ne’ebe haruka traballador ba Korea do Soul hamutuk 15 ne’e
iha pozisau ida illegal,”nia informa ba jornalista sira iha nia servisu fatin
Caicoli, Tersa (11/08/2015).
Nia
hatutan, politika Governu nian tenki prevene buat ne’e, se governu la prevene,
konsekuensia ne’ebe Timor Leste sei simu maka sira sei redus numeru
traballador.
“Hanesan
Vietnam ninian kada tinan sira foti ema 14 mil, tan deit sira labele rezolve,
sira ne’e illegal laos iregularidade, illegal tanba sira la lori vistu, sira
lori ro ida tama iha Korea do Soul, entaun governu Korea komesa aperta sira,
sira nia numeru menus-menus to’o mil kada tinan ate Timor Leste deit mos sei
liu sira,”nia esplika.
Indonesia,
nia dehan, traballador sira ne’e nia estatus at liu ita nian tanba okupa
segundu lugar husi numeru kazu illegal iha Korea do Soul.
“Ho
sasan hirak ne’e SEPFOPE liu husi Diresaun Nasional Empregu (DNE), iha Departemento
Servisu Rai Liur, ami sempre tau atensaun makas iha programa predict departure
training (PDT), para labarik sira sai karik sira mos bele hatene ona, kondisaun
saida maka sira sei infrenta iha Korea do Soul, tanba serviu ne’e la kaman
servisu ne’e todan,”nia dehan.
Nune’e
nia mos husu ba traballador sira kona-ba kontratu ne’ebe maka asina sira tenki
kumpri, la kumpri la presija tama illegal i adidu sei haruka sira fila fali mai
atu nune’e labele fo impaktu ba traballador seluk ne’ebe sei tuir ba.
Iha
parte seluk, nia dehan, iha tinan ida ne’e governu Korea husu tan traballador
hamutuk 3800, maibe numeru ida ne’e la to’o tanba bareira bo’ot ida ne’ebe maka
traballador sira hasoru maka izame lian Korea. Nia dehan, foin dau-dauk
traballador mil ital (1000 resin), tuir ezame la konsege pasa, maibe
traballador kuaje 400 pesoas deit maka pasa iha izame ne’e.
“Hau
hanoin tinan ida ne’e ita labele responde hotu pedidu ne’ebe maka mai husi
Korea do Soul para ita bele haruka ita nia labarik sira ba servisu iha ne’eba,
iha tinan ida ne’e mos sira husu iha area fabrika 700 pesoas maibe ema ne’ebe
maka pasa mos la to’o iha ne’eba, entaun total 3800 ne’e ita labele responde
hotu maibe ita esforsu a’an nafatin,”nia promete.
Tuir
nia katak, sistema ezame lian Korea liu husi prosesu online ne’ebe ema bolu
Computer Base Test (CBT), sistema ne’e laos aplika iha Timor deit maibe aplika
mos iha iha nasaun 14 seluk ne’ebe haruka sira nia traballador ba Korea do
Soul.
Nia
mos halo komparasaun katak husi nasaun Philipina ho Mongolia, sira nia
traballador pasa ezame CBT numeru ne’ebe ki’ik liu Timor Leste.
Kona-ba
Australia ninia, nia dehan, ninia modelu la hanesan ho Korea do Soul tanba
Korea ninian sira tenki tuir formasaun fulan 6 maibe Australia nian sira iha
obrigasaun tuir kursus English iha fatin-fatin ne’ebe maka loke kursus English
ba.
“Bainhira
kuandu sira pasa sira hatama deit sira nia CV mai i rekejitus importante maka
tenki lian English, se bainhira sira koalia lian English diak, malae sira husu
pedidu mai katak presija traballador ba servisu iha area Hospitalidade,
Agrikultura ho sekian, ita propoin naran sira ne’e ba deit, se bainhira naran
sira ne’e ita haruka ona ba, sira kompana sei mai halo selesaun ba kandidatu
sira ne’ebe maka atu propoin ba, kuandu bainhira sira pasa, sira sei ba, sira
la pasa, sira nia naran ne’e ita prezerva tiha, iha program ne’ebe ita bolu
naran lista ne’ebe maka kandidatu sira prepara atu ba servisu iha Australia
ne’e, bainhira kuandu kompana sira husu ita fo ona nafatin to’o ema ne’e pasa,”nia
esplika.
Nia
dehan, agora dau-daun traballador sira ne’ebe maka ejiste iha Korea do Soul
besik 2 mil no Australia nian iha 392.
Produs
Kartaun Evidensia
Tinan
ida ne’e, SEPFOPE liu husi Diresaun Nasional Empregu (DNE), produs ona kartaun
evidensia hamutuk 1000 resin.
Diretor
Nasional Empregu (DNE), Paul Alves hatete, program empregu nian halo promosaun
oin rua, ida maka promosaun empregu rai liur no promosaun empregu iha rai
laran.
Nia
hatutan, promosaun empregu rai liur nian maka oinsa governu atu promove ninia
traballador para atu haruka ba servisu iha rai liur hanesan iha Korea do Soul
ho Australia no promosaun empregu iha rai laran maka oinsa governu promove
ninia traballador ba iha emprezariu lokal, emprezariu internasional sira ne’ebe
loke sira nia obra iha Timor Leste.
“Bazeia
ba ida ne’e maka sidadaun hotu-hotu iha obrigasaun atu mai rejistu para hetan
kartaun evidensia atu nune’e ita bele kontrola no ita bele hatene numeru ema
hira maka buka servisu,”esplika Paul Alves.
Nia
dehan iha tinan kotuk ba Diresaun Nasional Empregu (DNE), produs ona kartaun
evidensia ne’e hamutuk 11.000 no iha tinan ida produs tan 1000 resin.
“Tinan
agora ninian to’o meiado deit ita bele koalia katak mil 1000 resin, ema maka
mai rejista ona iha ne’e hodi hasai kartaun evidensia para atu buka servisu iha
rai laran, buka formasaun iha rai laran no buat seluk tan ne’ebe sira buka hodi
hasae sira nia kapasidade hodi liga sira ba iha merkado,”nia esplika.
Nia
haktuir, defaktu Timor ne’e seidauk iha merkadu ida para observa labarik sira
ne’e atu ba servisu, entaun politika governu nian halo akordu koperasaun ho
nasaun rua hanesan Korea do Soul ho Australia para hodi haruka sira ba servisu,
uainhira sira fila mai, sira bele iha osan, iha konesemento no sira bele loke
negosiu hodi bele fo servisu ba ema ida.
“Ema1800
maka ba, mai fali ita lalika sura barak ema 400 maka loke sira nia negosiu, nia
fo fali servisu ba ema 400 ne’e buat ida ke kapas teb-tebes,”nia kompara.
Tuir
nai katak, kartaun evidensia ne’e governu fornese liu ba ema ne’ebe maka atu
tama ba idade servisu ninian, porezemplu sira ne’ebe maka akava ona SMA hakarak
buka servisu tenki mai hetan kartaun evidensia.
“Agora
ami mos iha faze preparasaun atu halo dekreitu lei ida, hanesan uluk bapa nia
tenpu karik wajib lapor lowongan kerja, ita mos hanoin hela para kompana sira
ne’ebe maka ejiste iha Timor, bainhira kuandu dekreitu lei ne’e aprova ona sira
iha obrigasaun para relata sira nia vaga servisu mai iha DNE atu nune’e ita
promove ema ne’ebe maka mai buka servisu para bele iha pozibilidade ita bele
redus numeru dezempregu iha ran laran tanba numeru ne’e kada tinan aumenta
bazeia ba relatoriu edukasaun ninian,”nia katak.
Nia
dehan, kada tinan numeru dezenpregu ne’e aumenta, entaun politika governu nian
maka tenki halo expozisaun iha fatin-fatin ho objetivu ida atu bele melhora
didiak sira nia koinesemento iha area ne’ebe maka sira gosta ba.
“Ami
halo expozisaun ne’e iha fatin-fatin, kada tinan deit sira produs ema 15 ate 20
mil ne’e hetan graduasaun husi ensinu sekundaria ho ensinu vokasional sira
entaun, husi numeru ne’e ema 2 mil deit maka ba universidade i mil ita ba
Indonesia tanba inan ho aman ne’e iha kapasidade, agora restante tenki buka
universidade swasta, universidade swasta iha Dili laran ne’e selu hotu, la
gratuita ne’ebe ema ne’ebe maka iha osan eskola, se laiha osan konserteja nia
buka servisu,”nia afirna.
Atu
buka servisu, nia hatan, laos buat ida ke fasil tanba merkadu la hare ba o nia
valor ne’ebe maka o hetan, merkadu hare ba o nia eskil, se o skill laiha
merkado sei husik hela o.
“Ita
bo’ot sira hatene foin dau-dauk sira S2 ba rejistu iha SNAE Becora hodi tuir
formasaun iha ne’eba, S1 barak teb-tebes, ne’e ita bele hatete numeru
dezempregu ne’e laos afeita ba deit ema SMA ona komesa tama ona ba intelektuais
sira ne’ebe hetan graduasaun,”nia konta tuir.
Nia
halo komparasaun katak iha Indonesia seitor privadu fo servisu ba ema barak liu
duke seitor publiku, maibe iha Timor funsionariu publiku ne’e ninia numeru
limitadu liu.
“Tanba
defaktu ita laiha industria bobot ne’ebe maka iha timor ke bele fo servisu ba
ema, Indonesia klaru seitor privados fo servisu ba ema barak liu duke seitor
publiku, iha Timor hanesan seitor publiku ou funsionariu publiku numeru ne’e
limitadu ne’ebe to’o tenpu sei taka. F-FDTL numeru limitado, Polisia mos numeru
limitado, entaun labarik sira ne’e, saida maka ita atu halo, entaun politika
ne’e ita tenki alina ona atu nune’e bele forma labarik sira responde kedas ba
nesesidade merkado ne’ebe maka iha,”nia promete.
Nia
dehan tan, durasau kartaun evidensia laiha limitadu, bainhira kuandu hetan
kartaun evidensia, ida ne’e hanesan karta justifikasaun ida.mia