DÍLI
– Paulo Freire: “Nínguem ignora tudo. Nínguem sabe tudo. Todos nós sabemos
alguma coisa. Todos nós ignoramos alguma coisa. Por isso, aprendemos alguma
coisa”.
Ho
dalen tetun signifika, “La iha ema ida la hatene buat hotu. La iha ema ida
hatene buat hotu. Ita hotu hatene buat ruma. Ita hotu la hatene buat ruma.
Tanba ne’e, ita aprende buat ruma”.
Afirmasaun
badak ne’e, nu’udar lia midar no kmo’ok ne’ebé Justina Soares sita, husi
matenek na’in koñesidu edukasaun nian, husi rai badin, Brasil ne’e, hodi alerta
nu’udar dadolin korajen hodi fanun timoroan hotu, feto eh mane, ki’ik eh boot,
atu labele lakon oportunidade aprende tan, aprende la iha limitasaun no aprende
nafatin durante ita-nia moris tomak.
Dadolin
ne’e nia haklaken, tanba liuhusi aprendijazen bele dezenvolve koñesimentu no
abilidade moris iha ita idaidak nia án. Haktuir ba esperiénsia kmo’ok ne’ebé
iha, estudante mellor klasifikadu ensinu rekorente tinan 2016/2017 ne’e
hateten, maske lakon oportunidade antes ne’e, rahun kmanek oportunidade ne’e la
lakon leet de’it. Maibé nakfilak hikas ba esperansa foun, hodi koko ku’u hikas
murak loron aban nian, nu’udar maluk timoroan sira seluk ne’ebé iha ona
oportunidade antes ne’e.
Iha
salaun Delta Nova, Díli, foin lalais, Feto isin morena, lotuk, ain ás ne’e
konta teni sasidik, susar no terus, ne’ebé nia hasoru, inklui maluk timoroan
seluk ne’ebé iha situasaun hanesan.
Iha
ulun boot Ministériu Edukasaun (ME), família, amigu no parente sira, nia dehan,
ho sasidik sira ne’e haboot ona sira neon, hodi koko kontinua hakat no hakat.
Maske neneik, to’o ikus konsege duni harahun kbiit situasaun sira-ne’e hotu,
sai hikas mehi furak ida ba loron aban.
“Durante
iha prosesu aprendizajen, ami hasoru difikuldade oioin. Hanesan preokupasaun ba
família nian, responsabilidade ba oan sira, kondisaun estadu ka isin rua,
distánsia ne’ebé do’ok, tempu limitadu, kondisaun saúde no situasaun
sosiu-kulturál. Maibé ami esforsu nafatin, hodi aprende no to’o ohin-loron
ami bele remata ami-nia estudu,” estudante Sentru Komunitáriu Aprendijazen
(SKA)-Kristu Rei, Díli ne’e haktuir tan.
Haka’it
hikas ba estudu ekivalente ne’ebé iha, Justina Soares ne’ebé hafutar án ho faru
mutin, saia metan ho nahe Tais Timor iha kaba’as leten ho oin nabilan, kmanek
tebes nu’udar feto timoroan loloos, iha matan wa’in nia hateke, iha salaun
nonok nia sasin, nia orgullu no apresia ba programa ensinu rekorente ne’ebé
fornese ona husi Ministériu Edukasaun (ME) ne’e.
“Ami
iha interese atu partisipa iha programa nasionál ekivalénsia, tanba iha ninia
diploma ne’ebé ekivale ho ensinu formál terseiru siklu ka pré-sekundáriu,”
Justina Soares husi SKA-Kristu Rei ne’e dehan.
La
to’o ne’e de’it. La natoon de’it ho orgullu no apresiasaun ne’e. Dala ida tan,
hodi maluk seluk nia naran, nia hasee ba ema tomak ne’ebé husik biban hodi rona
nia lian ne’e, katak, programa ekivalente ne’e halo sira interesadu.
Tanba
prosesu aprendizajen ne’e, hanesan modalidade semi-prezensiál no
previzibilidade atu sira bele fahe tempu hodi aprende. Nune’e mós, metodulojia
ensinu ida-ne’e, atraente. Tanba la’o tuir karaterístika real husi joven no
adultu nian, tuir sira-nia hakarak no ezizénsia moris duni.
Rohan
no ninin ba nia apresiasaun ne’e, Justina Soares hasee no hamenu hela ba na’i
ulun edukasaun sira-nia tilun, liuhusi Diresaun Nasionál Ensinu Rekorente, ME
nian, atu kontinua kuda fini, habelar nafatin dikin programa ekivalénsia iha
fatin sira seluk, atu komunidade bele asesu ba edukasaun, bele iha kbiit liutan
nu’udar besi-asu.
Rahun
di’ak. Lia hasee ne’e la monu lerek de’it ba rai. Lia menon ne’e mós la mohu
de’it iha anin nia huu. Katak iha fatin hanesan, Ministru Edukasaun António da
Conceição hateten, edukasaun iha ninia kompleksu rasik.
Maske
nune’e, ME buka nafatin koopera ho parseiru sira, atu bele estabelese akademia
komunitária, sei kria kondisaun ba ekivalente sira ka vokasionál ou ensinu
sekundária jerál ninian.
Maibé,
tenke orienta ba nasaun ninia dezenvolvimentu . Saida mak ita halo ba ita-nia
ema sira hodi hetan empregu, liuhusi buat sira ne’e, atu serve ba
nasaun.“Ida-ne’e konseitu ida ne’ebé, buka parseiru atu hadi’a di’ak liutan
konseitu ida-ne’e, atu ema hotu bele partisipa,” ministru edukasaun dehan tan.
Basá,
tuir ministru edukasaun António da Conceição, edukasaun ne’e integradu na ba
ema hothotu. Edukasaun ne’e setór ida ne’ebé importante tebes ba ema hothotu,
labarik ki’ik to’o ferik-katuas sira.“Ita keta ko’alia bebeik liberta nasaun,
liberta povu. Sei labele, se ita ladauk liberta ita-nia án,” dehan ministru.
Atu
mundu livre husi analfabetu, Timor-Leste mós partisipa dadauk liuhusi
edukasaun. Timoroan sira ne’ebé lakon oportunidade ba edukasun tan konsekuénsia
husi funu, balun lakon oportunidade tan la iha kbiit atu kontinua eskola.
La
iha asesu ba eskola, balun mós lakon oportunidade tan ita-nia kultura rasik,
kaben sedu.“Ita-nia realidade, ita buka hamenus neneik,” katak tan ministru
edukasaun, António da Conceição.
Fini
ensinu rekorente, programa ekivalénsia tubun antes ne’e, tanba hetan tulun husi
laran lu’ak Banku Mundiál ho orsamentu hamutuk US$ 4.613, 209.31 no
Governu Timor-Leste rasik hamutuk US$ 142.000.943.94. (Jornalista:Rafy
Belo/Editór: Otelio Ote)
Foto:
Justina Soares
