Violensia
funu iha Timor-Leste, la mósu de’it ba ema hirak ne’ebé halo funu, maibé mósu
ho forma violensia ba direitus humanus hasoru populasaun sivil. Direitus sivil
no polítiku no liberdade, hetan violasaun duranti konflitu, nune’e mós direitu
atu hetan moris no direitus ba ema ida-idak nia seguransa, partisipasaun no
liberdadi baziku esensial/importante ida ba ema nia dignidadi no
dezenvolvimentu. Periodu naruk konflitu nian mós hamosu impaktu ba povu
Timor-Leste nia direitus ekomomiku, sosil no kultural hanesan moris ne’ebé
soin, saude, familia nia riku soin no edukasaun.
Liu-Hosi
kriasaun CNRT nia magna karta no Nasoesn Unidas nia konstituisaun, no
ratifikasaun ba kovensaun internasional kona-ba direitus sivil no politiku, no
direitus ekonomiku, sosial no kultural, Timor-Leste hatudu duni nia dedikasaun
hatu haketak-án hosi buat ne’ebé liu ona, no atu promove no protégé direitus
hot-hotu ba ema ida-idak.
Komisaun
(CAVR) rekomenda katak:
3.1.1
Governo Timor-Leste adopta aprosimasaun direitus humanus ida ba nia
governasaun, hodi halo ninia polítika no dezenvolvimentu, atu nune’e desizaun
hotu-hotu iha sistema governu tomak, hatene kona ba prinsipius direitus
humanus.
3.1.2
Governu hola medida hotu-hotu ne’ebé presiza tebes atu nune’e bele garante
implementasaun direitus hiarak ne’ebé governu fó tiha-ona nia dedikasaun atu
kaer metin, liu-hosi nia ratifikasaun ba konvensaun internasional kona-ba
direitus sivil no polítiku, konvensaun internasional kona-ba direitu ekonomia,
sosial no kultural, ho tradatu sira seluk.
3.1.3
Governu uza relatoriu tratadu direitus humanus hodi hato’o ba Nasoens Unidas,
nu’udar instrumentu ida atu nune’e bele sukat progresu kona-ba implementasaun
direitus humanus ba hot-hotu, no relatoriu sira ne’e tenki loke ba públiku, atu
nune’e bele deskuti iha Timor-Leste.
3.2
Direitu Ba Moris, La Hamlaha
no Padraun Moris Nian Ne’ebé Soin
Ema
timoroan barak mak Indonézia oho ka sira mate rasik durante tempu periodu
mandatu tanba kazu hirak ne’ebé iha relasaun kazu konflitu nian, nune’e mós massakre. Ema barak liu mak mate tan hamlaha ne’ebé tuir lolo’os bele prevene durante
tinan balu bainhira foin de’it mak hahú okupasaun Indonesia, hodi nune’e, halo
violasaun ba ″ema ida-idak nia direitu fundamental atu labele hetan hamlaha’’
(Kovensaun Internasional kona-ba Direitus Kultural Sosial no Ekonomiku: Artigu
11.2).
Komisaun
(CAVR) rekomenda katak:
3.2.1
Fó tulu ba familia sira atu bele lokaliza no hakoi fali mate isin ka ruin hosi
sira nia maluk no ema hirak ne’ebé sira hadomi ne’ebé mate ona durante konflitu
nia laran, no mós tuir rekursu ne’ebé iha, ke’e sai fali isin mate hirak ne’e
tuir padraun ne’ebé lolo’os hodi nune’e bele tulun indentifikasaun no hatene
kauza kona-ba ema hirak ne’ebé mate.
3.2.2
Halao konsulta ba komunidade ho familia sira, atu nune’e fatin importante oho
no mate nian, tau ba memória hodi fó honra ba vitima sira.
3.2.3
Halo registu públiku ba ema hirak ne’ebé lakon, no liu-hosi hamutuk ho Governu
Indonesia, halo investigasaun sistematika ida atu hare ema hirak ne’ebé naran
iha ona lista, oras ne’e ne’ebé los, no sira nia kondisaun oin sa.
3.2.4
Parlamentu atu determina loron ida nu’udar loron nasionál atu tinan-tinan
hanoin fali kona-ba hamlaha boot iha tinan 1978-1979 atu nune’e bele hanoin
sira hirak ne’ebé mate tanba hamlaha ka tanba kazu hirak ne’ebé iha relasaun
iha tempu ne’eba no mós atu apoia hanoin, estudu klean no atividadi ba
edukasaun kona-ba problema seguransa hahan oras ne’e iha Timor-Leste, inkluindu
mós halo preparasaun ida efetivu liu tan hodi bele hasoru dezastre.
3.2.5
Iha kazu dezastre humanitariu ne’ebé halo ema husik hela nia uma, Governu aktua
tuir ONU nia prinsipiu orientasaun kona-ba Dezalojamentu
internasional,(E/CN.4/1998/53/Add.2, 11 Fevereiru 1998).
3.2.6
Governu dezenvolve no implementa polítika ne’ebé garante ba ema hotu bele goja
hanesan rezultadu dezenvolvimentu, ne’ebé bele too mós ba komunidade hirak
ne’ebé hela iha fatin izoladu liu, ne’ebé bele fó mós benefisiu ba feton, mane,
labarik, katuas ka ferik no ema sira ne’ebé aleijadu, no fóoportunidadi ba sira
ne’ebé laiha kbiit.
3.3
Direitu Ba Ema Ida-Idak Nia Seguransa
Direitu
ba ema ida-idak nia seguransa fó sai ona iha konvensaun internasional direitus
sivil no polítika maibé iha tempu barak liu periudu tinan 1974-1999, povu
Timor-Leste liu bei-beik inseguransa ba ema Timor ida-idak no inseguransa ne’e
mósu iha forma oin-oin. Hahalok hirak ne’e mak hanesan dadur ema arbiru, halo
tortura, halo tratamentu dezumanu no hatun ema nia dignidadi ka halo kastigu,
halo inkeritu, invade ema nia privasidadi,no julgamentu ne’ebé la justu.
Komisaun
(CAVR) rekomenda katak:
3.3.1
Uma ka fatin hot-hotu ne’ebé iha Timor-Leste ne’ebé uza hodi dadur bei-beik ema
tenki hatama ba registu nasionál, hamutuk ho informasaun kona-ba ema
hirak ne’ebé dadur iha fatin hirak ne’e no fatin hirak nia kondisaun dadur
nian, no selesiona fatin hirak ne’e hodi nune’e tau ba memoria liu-hosi hakerek
naran iha plaka ruma ka halo ho meius apropriadus seluk tan.
3.3.2
Ema hirak ne’ebé sei kontinua nafatin lori terus fiziku ka mental ka forma
tratamentu dezumanu no hatun ema nia dignidadi ka simu kastigu ruma duranti
tempu koflitu sira nia kondisaun, bele hetan dignoze profisional no heta tulun
liu konselu (counseling), no hetan forma rehabilitasaun sel-seluk tan.
3.3.3
Ba agensia sira ne’ebé halao knaar atu hakbiit lei, tenki kaer metin ba padraun
ás hosi presesu ne’ebé lolo’os, ne’ebé iha relasaun ho knaar sira hanesan ba
kaer ema, halo investigasaun bainhira kaer tiha-ona ema, asesu atu hetan
defeza no dadur iha kadeia laran, hodi nune’e tuir duni lei domestiku no
padraun direitus humanus nian.
3.3.4
Governu aplika politika ne’ebé halo prizaun hotu-hotu iha Timor-Leste ba
monitor hosi liur, atu instituisaun estadu sira seluk, sosiedadi sivil
Timor-Leste no organizasaun internasional sira bele ba hare.
3.3.5
Atu governu asegura katak iha no mantein nafatin prosedimentu ne’ebé lolo’os
atu garante katak dadur sira tau iha kondisaun hirak ne’ebé soin ba ema, ne’ebé
respeita sira nia dignidade mak hanesan:
Asesu
ba kuidadus medikus ba ema hotu iha dadur laran.
Hahan
no be’e ne’ebé soin duni ba ema hirak ne’ebé hela iha fatin dadur.
Buka
atu halo prosedimentu ne’ebé lolo’os ba’a dadur labarik no joven sira, nune’e
mós buka atu haketek sira husi dadur ne’ebé adultu.
Buka
atu halo prosedimentu ne’ebé lolo’os hodi tau fasilidadi ba ema feto sira ketak
husi mane sira.
Iha
provizaun ne’ebé regula kona ba ema nia religiaun.
Dezenvolve
programa rehabilitasaun ba dadur sira, atu nene’e bele fasilita sira bele mai
reintegra ka fila fali mai iha moris social lor-loron nian, no sai membru
lolo’os ne’ebé partisipa iha komunidadi nia moris.Programa hirak ne’e tenki
hetan apoiu finansiamentu ne’ebé lolo’os.
Kria
regulamentu no prosedimentu ne’ebé makas teb-tebes atu prevene pratika tortura
ka abuzu seksual oi-oin ba ema hirak ne’ebé iha dadur laran.
Iha
prosedimentu ne’ebé makas tebes hodi regula kona ba fatin dadur izoladu.Fatin
dadur izoladu bele uza,bainhira ne’e sai nudar buat ida ne’ebé temporariu
deit,no sai nudar buat ida ne’ebé esesaun hodi bazeia ba desizaun husi
tribunal.Tenki mós kria prosedimentu fiziku no mental ne’ebé dezenvolvidu, no
implementa ba sira ne’ebé dadur iha fatin ka sela izoladu.
Dezenvolvimentu
ni implementasaun treinu nian kona ba direutus hunanus ne’ebé halao hela-deit
ne’e ba’a ema hot-hotu ne’ebé servisu kona ba korresaun/ hadiak,
inkluindu ema ne’ebé ho pozisaun a’as. (*)