Husi
Avelino Coelho/Shalar Kosi FF
[ tradusaun husi versaun Portugues. Divijaun Tradusaun UAJ]
Introdusaun
Iha
semana hirak ikus fulan-marsu nian mosu diskusaun teóriko-krítiko-polítiku
kona-ba opsaun sira atu uza lian inan nian sira nu’udar instrumentu
aprendizajen nian iha eskola sira iha nivel ensinu pré-eskolár no báziku. Ida-idak
buka interpreta papél lian-inan sira nian ho argumentasaun oinoin de’it. Ho
hanoin atu fó kontributu balu, maka ha’u koko haree didi’ak evolusaun hanoin
ida ne’e nian no utilidade husi lian-inan sira iha ita-nia labarik sira nian
prosesu edukativu. Impaktu pozitivu no negativu husi lian portugés nian temi
mós iha ne’e. Tanba ne’e, artigu ida ne’e ninia objetivu úniku maka kontribui
ba debate ida ne’ebé saudável no objetivu liu, kona-ba uzu husi ita-nia lian
nasionál sira seluk – lian inan sira.
Ezpozisaun
kona-ba problema
Governu
Konstitusionál VI aprova tiha ona Dekretu-Lei Nu 3/2015, loron 14 fulan-janeiru
kona-ba kurríkulu nasionál Baze Edukasaun Pré-Eskolár nian no Dekretu-Lei Nu 4
/2015, fulan-janeiru, ne’ebé aprova Kurríkulu Nasionál kona-ba Baze husi
Primeiru Siklu no Segundu Siklu Ensinu Báziku nian. Diploma ida ne’e kria
ordenamentu jurídiku ida (artigu 13, nu 4) ne’ebé legaliza “…Uzu lian dahuluk
labarik sira nian hanesan instrumentu atu hetan asesu efetivu ba konteúdu
kurrikulár husi área koñesimentu ida ne’e nian, bainhira presiza”.
Lee
didi’ak tiha artigu sira seluk ne’ebé halo parte Dekretu-Lei hirak ne’e, ha’u
hatene kona-ba pozisaun polítika no kulturál ne’ebé la hanesan entre setór sira
iha ita nia sosiedade. Iha balu ne’ebé defende katak uzu lian-inan nian iha
ensinu báziku no pré-eskolár hamosu perigu ida ba dezenvolvimentu no
konsolidasaun lian portugés nian, nu’udar lian-ofisiál tuir Konstituisaun RDTL
nian (KRDTL, artigu 13 Nu 1) hatete. No foti konkluzaun sein hanoin didi’ak
uluk, hodi halo interpretasaun katak uzu lian-inan nian sai hanesan buat-satan
ida ba evolusaun lian portugés nian. Pozisaun ida ne’e la fó valór liu ba fatór
xave hirak ne’ebé durante tinan 500 halo lian portugés la’o dolar de’it ba to’o
knua sira ne’ebé izoladu liu iha territóriu tasi-balun portugés nian.
Ema
uitoan de’it maka preokupa atu haree sa’ida de’it maka fatór loloos hirak
ne’ebé imposibilita dezenvolvimentu no konsolidasaun lian portugés nian. Atu
hatete de’it katak, iha serbisu fatin, tantu iha nivel setór privadu nian
nune’e mós ho iha setór públiku nian, ema kuaze la uza lian portugés. Iha
merkadu sira, atu iha modernu ka iha fali tradisionál nian, ita la naran haree
ema fa’an ka sosa sasán uza lian portugés hodi ko’alia ba malu. Tanba ne’e, ba
fali pozisaun análize inisiál, merkadu sai hanesan fatór importante ida mós ba
“kultivu” kualkér lian ida nian.
Maske
nune’e, bainhira ita hatete artigu da-13, kona-ba atu defende lian-portugés
nian, ema haluha atu lee mós númeru (2) artigu ne’e nian “…Tetun no lian
nasionál sira seluk Estadu valoriza no dezenvolve.” Tanba sa’ida maka mosu
hahalok ladún di’ak ida ne’e hasoru lian-inan sira, lian nasionál sira ne’ebé
hatuur mós iha Konstituisaun? Se nune’e, iha futuru ne’ebé besik, sa’ida de’it
maka sei sai hanesan kultura timoroan nian nia abut? Ema sira ne’ebé iha
pontudevista ne’ebé opostu nunka kestiona, tanba sa’ida maka lian-inan sira
bele moris nafatin no tuba hasoru enklave portugés nian no hasoru difuzaun lian
Indonézia nian durante tinan 25 liubá, kaer-metin nafatin tranzmisaun valór no
identidade nasionál sira durante tinan atus ba atus, maske iha ona elite ida
ne’ebé kulturalmente identifika-an ona ho lian, kultura no tradisaun portugés
nian. No oinsá maka labaraik sira iha knua sira aprende lee no hakerek iha
eskola portugés nian sira, maibé sira bele komunika nafatin sira nia hanoin no
sira nia evolusaun uza sira-nia lian-inan, ho ema sira ne’ebé sira hadomi,
ne’ebé hela iha knua sira ne’ebé mukit maibé saudável, ne’ebé nakonu ho moris
jerasaun nian.
Pozisaun
hirak ne’ebé iha kona-ba uzu lian inan nian nu’udar instrumentu atu hetan asesu
ba konteúdu kurrikulár hamosu situasaun ida ne’ebé la di’ak, relasiona ho ita
nia hatene kona-ba identidade nasionál no nasionalizmu; no halo Parlamentu
Nasionál husu APRESIASAUN PARLAMENTÁR N u. 1/III (3ª) ho hanoin atu hasai tiha
dekretu hirak ne’e husi vigór, ka atu halo altersaun.
Iha
testu ne’ebé hakerek atu husu Apresiasaun Parlamentár ko’alia liu kona-ba pontu
boot rua: ida jurídiku no ida-seluk polítiku.
Haree
pontudevinsta jurídiku nian, testu ne’e hatete katak dekretu-lei hirak ne’e
sala, tanba,”… inkonstitusionál dala rua” no uza hanesan fundamentu maka
sitasaun husi artigu da-13 Númeru (1), hodi haluha tiha númeru (2) artigu
ne’ebé hanesan.
Husi
pontudevista polítiku nian, testu ne’e argumenta katak”…. solusaun hirak ne’e
hetan tina ona ba lian hanorin nian kontradís ho liña orientadora sira husi
polítika kona-ba lian ne’ebé propoin ona iha Lei ba Baze Edukasaun nian”.
Konkluzaun ida-ne’e mai husi leitura ida ne’ebé ladún kle’an ba artigu da-8
husi Lei Baze Edukasaun nian”…. lian hanorin nian iha sistema edukativu Timor
nian ne’e maka tétun no portugés”. Maibé, testu ne’e la iha hanoin atu foti
fila-fali lia-fuan murak husi alínea (g) artigu da-6 Konstituisaun RDTL nian. Lian inan sira ne’e, aleinde sai hanesan valór riku ida entre valór riku sira
seluk ne’ebé iha no importante ba tradisaun orál, sai hanesan ponte ida, tanba
hatutan patrimóniu kulturál no istóriku ne’ebé nia liu tiha ona liuhusi disputa
sira iha esperiénsia koloniál nian. Maibé lian sira ne’e moris nafatin no iha
sira mak ita harii ita nia kultura no identidade nasionál nu’udar povu ida iha
kruzamentu ho valór portugés nian sira ne’ebé ita konsidera komún iha marxa
sivilizasaun nian ida. Bainhira ita aseita lian ida husi rai seluk, simu valór
sira husi li’ur, balun nasionál no seluk universál, ita labele haree ida ne’e
hanesan akulturasaun povu ida nian, maibé hanesan produtu istóriko-sosiál iha
marxa ida ne’ebé la hanesan . Ba ida ne’e, fó valór ba ita ninia lian nasionál
sira ne’e sai hanesan orden fundamentál ida atu konsolida no hariku lian rai
seluk nian sira ne’ebé ita konsidera hanesan ita nian ona no ita hakarak
aprende.
Balun
dehan katak uza lian inan nian sei fahe liután timoroan sira. Ne’e haree
hanesan buat simples ida! Timor-Leste ne’e Nasaun ida ne’ebé riku iha tradisaun
no kultura! Interkámbiu kultura no tradisaun sira, hatudu momoos liuhosi
prátika “fetosan-umane”, aleinde sai hanesan instrumentu jurídiku kona-ba
legalizasaun kazamentu nian, determina relasaun sosiokulturál foun ida entre
família sira husi ema hirak ne’ebé mak foin kaben ne’e. Durante Luta
Libertasaun Nasionál nian, timoroan sira husi dialetu oin-oin hamutuk ida de’it
hodi halo funu atu hetan Indenpendénsia Nasionál. Tanba ne’e, hanoin ne’ebé
dehan katak uzu lian inan sira nian sei fahe timoroan hanesan konkluzaun
tendensiál ida!
Lian
Inan (sira): nia papél iha sosiedade
Tuir
definisaun, lian inan nian maka lian ida ne’ebé ema ida aprende husi tempu nia
moris mai to’o tinan 5/6 (Carine Soares Silva). Balun dehan katak lian inan
nian maka lian dahuluk ne’ebé labarik ida aprende no ne’ebé baibain korresponde
ba grupu étniko-linguístiku ho ida ne’ebé mak individu identifika an
kulturalmente.1 Sei iha tan definisaun barak kona-ba lian inan, maibé mai ha’u,
hirak ne’e maka koerente liu no sai hanesan baze atu ita diskuti hamutuk ita
nia lian inan sira-nia papél iha problemátika kona-ba dekretu-lei hirak ne’ebé
temi.
Molok
portugés sira to’o mai, iha tinan 1515, Timor-Leste halo parte husi grupu
étniku oin-oin ne’ebé hela namkari iha rejiaun oi-oin iha teritóriu. Grupu
étniku ida-idak iha ninia irarkia politíko-administrativu ida. Bainhira
portugés sira to’o mai grupu étniku sira halibur an hamutuk iha ukun liurai ida
nian ne’ebé uluk. Molok tinan 1515, grupu étniku sira reprezenta nasionálidade
sosiokulturál no politíka husi área determinada ida no sira ida-idak ukun sira
nia an. Maibé, maske etnia sira ne’e dala ruma funu hasoru malu, sira halo
kooperasaun no interasaun maka’as liu entre sira. Grupu étniku sira iha sira
nia uma lulik, iha sira nia lisan [norma] rasik, sira nia kostume no sira nia
kultura rasik no sira nia forma atu organiza no ukun nian rasik.
Katak,
grupu étniku ida-idak uluk iha ona sistema ida governasaun no administrasaun
nian. Pertense ba organizasaun sosiál ida ne’ebé ninian rasik. Nune’e Uza lian
ida rasik (materna) atu hodi ukun, halo komunikasaun iha komunidade nia le’et
grupu étniku nian. Ho kolonializasaun portugeza, membru elite husi grupu
ida-idak ne’ebé ema rekruta ka mantein kontaktu no ligasaun ho podér koloniál.
Liuhusi sira ne’e maka podér koloniál hahú habelar ba-iha iha territóriu nia
laran, no tanba labele estraga forsa étniku nian, introdús polítika moris
hamutuk iha dame nia laran hodi estabelese administrasaun no organizasaun
sosiál polítika ida, atu neneik, obriga quina verde rubra (bandeira portugeza)
tau iha territóriu tomak. Sistema governasaun no administrasaun hala’o hosi oan
sira hosi kada grupu étniku ne’ebé kaer metin sivilizasaun portugeza no liuhosi
sira maka hatuun órden ka servisu sira to’o ba-iha reinu sira hosi grupu étniku
ida-idak. Komunikasaun ne’e halo ka hadaet liuhusi lian inan nian.
Lian
portugés sirkula neneik liu; maibé lian inan nian hahú reforsa-an no kria tan
ramu oioin. Ho dezenvolvimentu sidade sira nian, ho loke eskola, ho habelar
komérsiu, mosu tetum nu’udar lian-prasa ne’ebé hahú manaan forma hanesan lian
intermédiu entre grupu étniku linguístiku sira. Atu hala’o komérsiu, timoroan
sira uza Tetun hanesan lian loron-loron nian iha sira ninia komunikasaun. Tetun
manaan importánsia nu’udar lian hotu-hotu nian, nu’udar sentimentu
nasionalidade timoroan sira nian hodi luta hasoru lian portugés. Nune’e, mosu
diferensa entre tetun prasa no tetun klásiku. Tetun klásiku kontinua reprezenta
grupu étniku-linguístiku, maibé tetun prasa sai nu’udar lian ida ne’ebé halo
komunikasaun iha territóriu tomak.
Bele
dehan katak iha tinan 70 ba kotuk, iha nível eskola sira nian, maibé la’os
hotu-hotu, aprende lian portugé hala’o ho “palmatória (baku liman-laran ho ai)”,
maibé aprende no ko’alia tetun tanba ho laran hakarak aprende no buka rasik.
Ho
aprovasaun CRDTL nian, maka tetun ho portugés hetan fatin henesan. Durante
istória povu Timor-Leste nian la’o iha tinan barak nia laran, buat hotu-hotu
hetan ona nia solusaun liuhusi dispozisaun legál ne’ebé maka halo lian rua ne’e
sai lian ofisiál Timor Leste nian.
Maske
tetun ne’e dezenvolve ona hanesan lian ida timoroan hotu nian, nu’udar
instrumentu komunikasaun entre grupu étniku-linguístiku sira ba objetivu
relasionamentu nian ne’ebé la hanesan ba komunidade ka ba ema sira, maibé kada
grupu étniku mantein nafatin ninia ligasaun ba lian dahuluk (lian inan nian).
Pertense karik ba makasae, ba mambae, fataluku, galoli…. ema ne’e forma nia an
hahú hosi valór sira lian ne’e nian. Lianfuan dahuluk fó-sai ka fó-sai hikas
fali iha loron dahuluk nia ko’alia ne’e bazeia ba léxiku lian nian hosi ninia
membru familia sira. Hafoin, neneik-neneik tau hamutuk liafuan sira tuir
gramátika durante prosesu adaptasaun ka aprendizajen nian ba-iha kontestu
familiar. Ninia órgaun sira ne’ebé fó-sai lian halo tuir ona sistema
linguístiku ambiente nian, iha fatin ne’ebé ema moris no maii, no hafoin mosu
faze sira dezenvolvimentu nian ne’ebé tutuir-malu ba nia kapasidade atuhodi
hetan lian inan nian no uza ba-iha moris loron-loron nian ho elementu husi
ninia meiu ambiente moris nian.
Iha
uma-kain ida-idak husi grupu étniku-linguístiku sira ne’e, labarik sira serve
ninia lian dahuluk (lian inan nian) hodi hetan kapasidade atu hatene liafuan no
númeru sira, maske la hakerek, iha nia familia laran ka iha konvíviu sosiál.
Bainhira moris hamutuk ba-iha nia meiu sosiál, jogu tradisionál sira, hein nia
karau no kuda sira, nia tempu halimar, akompañamentu nia aman sira iha natar no
to’os no kasa, sira halo tuir kedas ho sira nia lian inan nian no hadi’a di’ak
liután lian inan nian ne’e.
Lian
inan nian, nune’e, sai nu’udar lian ida hodi halo komunikasaun iha territóriu
nia laran tomak no aprendizajen no hanorin iha eskola hodi hetan koñesimentu
kona-ba siénsia no filozofia. Iha uma-kain, família ida-idak, ne’ebé maka
seidauk ko’alia portugés ka tetun, lian dahuluk (lian inan nian) sai nu’udar no
sei sai nu’udar nafatin instrumentu formasaun valór sira, koñesimentu no
dezenvolvimentu sira labarik nian. Lian inan nian ne’e bele halo labarik
komprende ninia realidade no vizaun kona-ba ninia mundu.
Ita
nia elite agora, maske sira ne’ebé ko’alia moos portugés, ka lian indonézia, ka
lian inglés no tetun, bainhira ba sira nia aldeia ka knua sira,sira komunika ho
sira nia familia sira iha lian inan nian, tanba iha ligasaun ran nian ho
ambiente ida ne’ebé sira aprende ko’alia liafuan dahuluk sira. Ne’e la implika
katak sira nia kapasidade no ko’alia di’ak lian ofisiál sira ka lian
estranjeiru sira ne’ebé sira hetan, hahú ladi’ak ona durante sira nia moris.
Uza
lian inan nian
Ho
liafuan badak ida ne’e, bele dehan ona katak:
Polítika
kona-ba uza lian inan nian iha fatin sira hanorin nian, ne’ebé labarik sira iha
liu domíniu ba sira nia lian dahuluk, sei fasilita tebes sira nia aprendizajen
kona-ba siénsia, teknolojia no hametin liután lian portugés;
Utiliza
lian inan nian ne’e (lian dahuluk) nu’udar instrumentu hodi iha asesu ba
konteúdu kurrikular ne’e nu’udar forma ida hodi valoriza ita nia lian nasionál
sira tuir hakerek iha Konstituisaun;
Utiliza
lian inan nian ne’e nu’udar instrumentu hodi hetan asesu ba konteúdu
kurrikular, ho forma ida ka seluk, sei kontribui ba konsolidasaun valór sira,
tradisaun, kultura hosi étniku-linguístiku ida-idak nian. Sira sai elementu
hirak ne’ebé labele troka no fahe-malu iha prosesu hotu-hotu ba rekonstrusaun
nasionál; no hosi konstrusaun no konsolidasaun Estadu RDTL nian, mak ita hotu
iha orgullu tebes, tanba nia mak ita luta no ohin loron pertense mai ita! *
Jornal
Nacional