PD Maka Uza CNRT

Drama polítika ne’ebé akontese dau-daun ne’e iha partidu boot rua (2), Congresso Nacional da Reconstrucão de Timor (CNRT) ho Partidu Demokrátiku (PD) hamosu opinioens públiku oi-oin, no ikus mai  lori arkitektura partidu CNRT mós hasa’e lia.

Diretór ezekutivu ONG Lalenok ba Ema Hotu (LABEH), Christopher Henry Samson nu’udar arkitektura ba harii partidu CNRT. Hafoin partisipa iha prosesu harii partidu ne’e, ikus mai nia deside atu fila fali ba hala’o serbisu nu’udar sosiedade sivíl hodi hakilar kontra hahalok korupsaun nian.

Fundadór ONG LABEH ne’e afirma katak partidu CNRT maka sai nu’udar instrumentu ba PD. Nia mós la fiar katak Prezidenti CNRT, Kay-Rala Xanana Gusmão iha hanoin atu hamonu PD tanba Xanana mós nu’udar fundadór ida ba PD. Tan ne’e, nia husu ba membru PD no CNRT sira ne’ebé la kompriende prosesu partidu rua nian di’ak liu nonók.

Atu hatene kle’an liu tan kona-ba asuntu ne’e, tuir mai akompaña entrevista eskluzivu ne’ebé jornalista mídia Matadalan (MTD), hala’o ho Christopher Henry Samson (Chris) iha nia kna’ar fatin, Kampung-Baru, Comoro, Dili, Sesta (08/04/2016).

MTD: Oinsá ita-boot nia haree kona-ba dinámika polítika ne’ebé oras ne’e dau-daun akontese entre partidu CNRT ho PD?

Chris: Ha’u haree prosesu hosi CNRT ho PD durante ne’e kuaze fulan ida ona. Ema hotu preokupa kona-ba situasaun ida ne’e no ema barak ko’alia kona-ba divórsiu entre CNRT ho PD. Iha interpretasaun lubun boot ida ne’ebé durante ne’e ita hotu hatene la’o iha fatin hotu-hotu.

Nu’udar Diretór LABEH, ha’u atu hateten katak ema sira ne’ebé ko’alia maka’as liu durante ne’e iha jornál no televizaun kona-ba prosesu hasai PD hosi koligasaun ne’e ha’u atu hateten katak ema sira ne’e la merese mete prosesu ida ne’e. Sira la merese ko’alia kona-ba CNRT, no la merese mós ko’alia kona-na ba PD tanba ema balun iha PD rasik la koñese CNRT, no ema balun iha CNRT rasik mós la koñese PD.

Tan ne’e, ha’u atu klarifika situasaun balun katak CNRT nu’udar instrumentu PD nian hodi luta ba dezenvolvimentu nasionál, la’os CNRT maka uza PD, maibé PD maka uza CNRT. Tanba ne’e, ema balun ne’ebé la koñese prosesu hosi hahú labele mai iha klaran hodi ko’alia buat ne’ebé sira la kompriende.

Bainhira ko’alia divórsiu entre CNRT ho PD sira hatene PD ho CNRT ne’e kaben horibainhira nune’e sira ko’alia kona-ba divórsiu ne’e? Sira sente katak kazamentu entre CNRT ho PD mai hosi IV Governu Konstituisional ne’e la loos, tanba IV Governu Konstituisionál sai hanesan testamuña ba kazamentu ne’ebé PD ho CNRT halo antes tiha ona.

Ho razaun ida ne’e, ita haree buat ne’e globalmente katak partidu FRETILIN iha primeiru Governu Konstituisionál okupa kadeira 55 iha Parlamentu Nasionál, no iha momentu ne’ebá FRETILIN sai hanesan partidu ida ne’ebé laiha ema ida bele book nia tanba nia maka’as iha Parlamentu Nasionál.

FRETILIN kaer Governu hosi Primeiru Ministru to’o fali dasa-rai. Atu halo buat ruma iha rai ida ne’e tenki FRETILIN. Ita haree problema lubun boot ida mosu iha tempu FRETILIN nian ukun iha momentu ne’ebá hanesan kazu 2004 ne’ebé halo ema balun laiha responsabilidade hodi ba sunu tiha Primeiru Ministru nia uma.

Ita haree demonstrasaun ne’ebé akontese. Ita haree prosesu ne’ebé la’o, no ita haree to’o tempu ida maun boot Kay-Rala Xanana Gusmão deside atu rezigna-án nu’udar Prezidenti Repúblika, mai to’o iha Parlamentu, demosntrasaun to’o igreja ne’ebé husu atu maun boot Xanana labele rezigna-án. Prosesu ida ne’e liu mai to’o tinan 2006, bainhira F-FDTL lubun boot ida ne’ebé ohin loron ita hanaran petisionáriu sira sai hosi kuartel.

Ita haree situasaun no igreja mós halo demonstrasaun hasoru governu tanba de’it buat ida kuríkulu ne’ebé la hatama relijiaun iha eskola. Ho situasaun sira ne’e lori nasaun atu ba dalan ne’ebé la loos.

Ne’eduni, ho situasaun ida ne’e, sé loos maka prontu atu hasoru partidu FRETILIN iha momentu ne’ebá? PD iha kadeira hitu (7), no partidu sira seluk iha ida-rua de’it ne’ebé labele hamriik metin hodi hasoru forsa boot ida hanesan FRETILIN.

Ho razaun ida ne’e maka maun boot Xanana Gusmão haree katak sei laiha balansu iha ukun, no ida ne’e sei fó impaktu negativu ba povu ho nasaun, no sei fó impaktu mós ba dezenvolvimentu nasionál iha momentu ne’ebá.

Tan ne’e, saida maka maun boot Xanana halo iha momentu ne’ebá? Nia hahú halo inkontru ho partidu hotu-hotu no nia husu pergunta ida de’it kona-ba sira nia vizaun ba povu ho nasaun iha tinan sira oin mai karik laiha partidu ida entre partidu lubun boot ida ne’e bele fó resposta ida ne’ebé satisfas no di’ak ba maun boot Xanana.

Ho ida ne’e, veteranus lubun boot ida ne’ebé hosi parte Ermera, Bobonaro, Baucau, Ainaro no seluk-tan tun mai iha Dili halo demosntrasaun keta-ketak ida hodi husu Prezidenti Repúblika maun boot Xanana Gusmão atu harii partidu ida. Prosesu maka ida ne’e, atu harii partidu ida para bele fó balansu ukun. Bele dehan katak povu ne’e merese moris hakmatek no dezenvolvimentu tenki la’o.

Ho razaun sira ne’e maka maun boot Xanana desidi hamutuk ho membru PD hanesan ita nia saudozu Fernando “La-Sama” de Araújo, Sekretáriu Jerál Mariano “Assanami” Sabino túr hamutuk durante loron hirak nia laran atu halo nusa para PD bolu maun boot Xanana mai nu’udar mós fundador PD, hamutuk iha PD para bele hasoru tanba PD mesak labele. PD laiha forsa, PD nia membru iha PN iha ema na’in hitu (7) de’it, maibé Maun Boot Xanana rejeita katak ha’u nu’udar Prezidenti Repúblika labele tama PD. Maibé, ha’u hakarak PD ajuda prosesu ida para ha’u harii partidu ida. Ne’ebe, sé bele fó resposta ba povu nia moris no veteranu sira nia karta mai ha’u, no mós situasaun ne’ebé agora dau-daun ne’e la’o.

Razaun ida ne’e PD deside Christopher Henry Samson, Júlio Tomas Pinto, Francisco Guterres, Cecílio Caminha Freitas, Ivo Valente, Filomena de Oliveira Camões no iha tan ema balun ne’ebé serbisu hamutuk antes ho Prezidenti Repúblika hanesan Carmelita Caetano Moniz, Alfredo Pires, João Câncio no Virgílio Dias Marçal.

Ida ne’e maka prosesu ne’ebé ami halo momentu ne’ebá hodi prepara nu’udar oferese ida ne’ebé partidu halo ba CNRT. Ha’u rasik hamutuk ho Júlio Tomás Pinto, Francisco Guterres, Cecílio Caminha no Ivo Valente ne’ebé iha momentu ne’ebá sei nafatin Vise Prokuradór Jerál Repúblika ne’ebé nia ba atu ko’alia kona-ba asuntu leis nian. Júlio Thomas Pinto ko’alia kona-ba asuntu defeza, Francisco Guterres ko’alia kona-ba asuntu seguransa, Cecílio Caminha ko’alia kona-ba água no saneamentu no Christopher Henry Samson ko’alia kona-ba asuntu boa governasaun, kontra korrupsaun. Ha’u hakerek kona-ba Provedoria dos Direitu Humanos, Funsaun Públiku, Harii Komisaun Antí Korrupsaun (KAK) no hakerek mós kona-ba inspetur jerál. Buat sira ne’e hotu ami lubun boot ida maka halo prosesu ida ne’e hamutuk ho ita nia maun boot Xanana Gusmão.

Rezultadu hosi serbisu ne’ebé ami halo iha momentu ne’ebá hamutuk ho membrus PD nian, no PD oferese tan veteranu balun ne’ebé iha PD ne’ebé hanesan ‘Fó-Laran’ ho sira seluk tan atu reforsa hodi harii CNRT iha munisípiu tomak to’o ba iha kongresu.

Prosesu ne’e la’o, Dionísio Babo nu’udar Sekretáriu Jerál, nia espíritu santu laiha. Iha momentu ne’ebé ita ko’alia kona-ba harii estatutu, programa, CPN  (Comissão Política Nacional) no buat sira ne’e hotu ne’ebé ohin loron sai dokumentu legál ba CNRT, ami maka halo no ami maka prepara prosesu ida ne’e. Prosesu ida ne’e ami lubun boot ida maka túr hamutuk loro-loron, kal-kalan hodi para prepara prosesu hotu. Loos hotu tiha ona ha’u rasik maka informa ba Carmelita Moniz hodi telefone Dionísio Babo.

Iha momentu ne’ebá sé maka ita hakarak tau nu’udar Sekretáriu Jerál partidu CNRT maka maun Virgílio Smith. Virgílio Smith iha momentu ne’ebá nia mós kaer veteranus lubun boot ida no serbisu maka’as iha momentu ne’ebá. Veteranus sira mós serbisu maka’as iha moementu ne’ebá. Ha’u maka defende Dionísio Babo iha inkontru veteranu sira hodi tau nia nu’udar Sekretáriu Jerál hodi ba rejista iha Tribunal Rekursu. Realidade ne’ebé akontese ohin loron maka ida ne’e.

Ohin bainhira ko’alia kona-ba divórsiu, sira la ko’alia kona-ba prosesu tanba sira la hatene. Maun boot Xanana Gusmão sei laiha interese ida atu estraga PD, no nia sei laiha hanoin ida katak PD ne’e tenki monu ohin tanba PD mós obra hosi maun boot Xanana rasik.

Tan ne’e, ha’u husu ba membru PD sira ne’ebé la koñese prosesu ida ne’e atu la bele ko’alia buat ne’ebé sira la kompriende. Xanana sei laiha intensaun oituan ba destroisaun PD, no sei la manán buat ruma bainhira PD sai hosi Governu.

Sé iha intensaun karik, ema balun ne’ebé la kompriende katak PD ho CNRT ne’e maun alin, no esforsu PD nian maka hodi harii CNRT hodi ita halo balansu ukun iha momentu ne’ebá. Ohin loron membru Parlamentu sira ne’ebé túr iha ne’ebá hanesan II Vise Prezidenti PN, Adérito Hugo ko’alia ne’e bainhira maka nia tama iha CNRT? Iha momentu ita halo prosesu sira ne’e nia nafatin iha Frenti-Mudança, iha IV Governu Konstituisionál. Ohin maka nia foin sarani hodi tama iha CNRT. Natalino, sarani maka foin tama CNRT tanba sira iha grupu Frenti-Mudança ninian. Sira hosi Frenti-Mudança, ita koñese malu.

Iha momentu ne’ebá ita serbisu maka’as hamutuk ho veteranu sira, ohin loron ita ba haree iha Parlamentu ne’e nakonu ho Frenti-Mudança de’it. CNRT sira uluk hamutuk ho ami hodi harii CNRT ne’e iha ne’ebé? Feto di’ak ida, Filomena de Oliveira Camões iha ne’ebé? Nia maka agora hamutuk hela ho ha’u. Agora, di’ak liu, sé bainhira sira la kompriende prosesu di’ak liu nonók tanba intensaun atu hasai PD ne’e intensaun ida ne’ebé laiha edukativu ba povu, la fó resposta polítika ba prosesu hotu. La fó edukasaun kona-ba orsamentu jerál estadu, no prosesu saida maka atu halo.

Ita túr iha PN para haree saida maka povu ida ne’e presiza. Halo fiskalizasaun kona-ba ita nia oan sira ne’ebé sei túr iha rai, ospitál ne’ebé menus aimoruk, estrada ne’ebé la di’ak no haree bee-moos ne’ebé ema hotu halerik. Ida ne’e maka importante ba membru PN sira, duké sira túr atu hatene de’it atu hasai sé no hatama sé.

Sira lahatene sé maka serbisu maka’as hodi harii fatin ne’ebé ohin loron sira túr ba hodi goza. Situasaun ida ne’e ha’u haree sira atu lori fali maun boot Xanana nia naran atu dehan katak nia (Xanana) ladi’ak ho PD, no PD ladi’ak ho maun boot Xanana. Ne’e sala, tanba ezemplu Miguel Manetelo, Bendito Freitas no Januário Ferreira ema sira ne’e kader PD nian. PD oferese sira na’in hira ne’e atu reforsa CNRT atu nune’e bele halo balansu ukun iha momentu ne’ebá. Realidade katak hafoin eleisaun tinan 2007 saida maka akontese? FRETILIN tún hosi kadeira 55 ba 21, CNRT hetan 18 no PD 8. Realidade maka ida ne’e, sé karik ita la hamutuk iha momentu ne’ebá sé maka atu halo balansu iha ukun?

Ho razaun sira ne’e, ha’u hakarak hateten katak membru CNRT sira ne’ebé gosta ko’alia kona-ba divórsiu sira mós tenki kompriende kona-ba kazamentu ne’e horibainhira? Tanba kazamentu ne’e la halo iha formasaun IV Governu nian.

Tan ne’e, ha’u la kontente bainhira maun alin na’in rua (2); PD ho CNRT, vinga malu no la gosta malu fali. Objetivu CNRT ho PD nian maka atu lori nasaun ne’e ba oin no la’os mai fahe malu fali iha dalan klaran.

Ha’u hakarak afirma dala ida tan katak Xanana koñese PD ho CNRT muito bem. Ami mós hatene saida maka Xanana hateten mai ami ne’ebé halo serbisu iha momentu ne’ebá. Tan ne’e, ami fiar metin katak loron ida sei realiza buat ne’ebé nia hateten iha momentu ne’ebá, tanba ha’u Christpher Henry Samson la fiar katak Xanana nia liafuan sei monu iha rai.

Laiha forsa ida iha CNRT no PD atu halo nia liafuan monu iha rai. Ami sira ne’ebé hamutuk prepara dokumentu sira iha momentu ne’ebá sei tane nafatin espíritu hodi harii CNRT. CNRT la’os inimigu ho PD. Sé ema ida sente katak inimigu tanba nia la koñese prosesu.

MTD: Tuir ita boot nia hanoin, partidu CNRT ho PD ne’e kaben antes tiha ona, no haree ba dinámika polítika ne’ebé la’o dau-daun karik dalan di’ak saida maka partidu rua (2) halo atu bele rezolve?

Chris:  Ha’u haree ikus-ikus ne’e partidu rua (2) troka prenda ba malu. Ida hato’o karta, ida resposta. Nu’udar sosiedade sivíl, ha’u husu ba PD atu hakruuk ba prosesu hotu ne’ebé la’o, no hamriik metin nu’udar partidu. Fiar metin katak Xanana sei laiha intensaun át ida hasoru PD. Maibé, ne’e prosesu ida atu PD hatudu nian án nu’udar partidu ida. Husu ba CNRT labele dramatiza prosesu ida ne’e demais, no ko’alia sasán sira ne’e tuir nia dalan. Sé atu foti desizaun, brani atu foti tanba CNRT maka foti la’os PD.

Saida maka CNRT hakarak halo husu atu halo lalais, maibé laiha intensaun hosi CNRT liu-liu maun boot Xanana atu destroi PD. Ida ne’e ha’u fiar muito bem tanba prosesu harii CNRT membru PD nia mós iha laran.

Ha’u kaer metin Maun Boot Xanana nia liafuan iha ami nia grupu  iha momentu ne’ebá. Ha’u hanoin katak Maun Boot nia liafuan ne’e tempu besik ona atu mai loos ona tanba ne’e CNRT tenki halo sasán ne’e ho di’ak nune’e mós PD. (Jon)

Matadalan