DISPUTA FRONTEIRA MARÍTIMA, TL-AUSTRALIA HAHÚ KONSILIASAUN OBRIGATORIA

Liu husi primeiru enkontru prosedural Komisaun Tribunal Arbitrajen iha Peace Palace, Den Hague, Olanda, Kinta (28/7/2016), deside ona konsiliasaun obrigatoria entre Republika Demokratika Timor Leste (RDTL) ho Australia hodi rezolve  disputa fronteira maritima.

Desizaun ne’e Komisaun Tribunal Arbitrajen foti bazeia ba aneksu V konvensaun UNCLOS ne’ebe  ratifika tiha ona. Ekontru ba foti desizaun ne’e halao iha Peace Palace ne’ebe sai hanesan Kuartel Jeral Tribunal Permanenti Arbitrajen nian iha Den Hague, Olanda.

Liu husi komunikadu imprensa ne’ebe JNDiário simu husi Governu informa katak, delegasaun ne’ebe reprezenta  Timor Leste iha inkontru ne’e, kompostu husi Ministru Prezidensia Konsellu Ministru, Hermenegildo Pereira nudar ajenti Estadu RDTL, Elisabeth Exposto,  nudar deputy ajenti,   Professor Vaughan Lowe QC, Sir Michael Wood KCMG ho Mr. Eran Sthoeger nudar konseleirus, Ms. Janet Legrand, Mr. Stephen Webb, Ms. Gitanjali Bajaj, nudar reprezentante Legal.

Ministru Planeamentu no Investimentu Estratejiku (MPIE) nudar negosiador fronteira maritima TL-Australia,  Kay Rala Xanana Gusmão, Ambassador TL ba Olanda,  Joaquim da Fonseca, Ambassadora TL ba ONU, Milena Pires, Asesor  Simon Fenby, ho asesora Sadhie Abayasekara, mos hola parte iha inkontru ne’e  nudar delegasaun Timor Leste nian.

Delegasaun Australia nian reprezenta husi Ministru John Reid, nudar ajenti ho Ms. Katrina Cooper nuda deputy ajenti no Solicitor-General Justin Gleeson SC, Sir Daniel Bethlehem KCMG QC,  Mr. Bill Campbell QC nudar konseleiru.

 Australia nia reprezentante seluk maka hanesan Ambassador Brett Mason, Amelia Telec,  Justin Whyatt,  Indra McCormick, ho mos  Will Underwood.

Komunikadu imprensa ne’e mos esklarese katak, konsiliasaun obrigatoriu ne’e Timor Leste maka inisia iha loron 11 Abril 2016,  ne’ebe hato’o notifikasaun hodi husu estabelesimentu konsiliasaun tuir sesaun 2 aneksu V UNCLOS nian, ne’ebe haruka ba Australia tuir artigu 298 ho aneksu V  konvensaun UNCLOS.

Iha loron 2 Maiu 2016, Australia submete nia resposta kona-ba notifikasaun ba konsiliasaun. Membru nain 5 komisaun konsiliasaun ne’e harii iha loron 25 Junhu 2016, atu dehan deit katak, iha 25 Junhu, foin lalais ne’e, maka harii komisaun konsiliasaun ho membru nain 5 ne’ebe xefia husi Ambassador Peter Taksøe-Jensen, husi Denamarka. Membru sira seluk maka hanesan Rosalie Balkin, husi Australia, Judge Abdul G. Koroma (Sierra Leone), Professor Donald McRae (Canada ho Nova Zelandia), ho Judge Rüdiger Wolfrum husi Alemanha (Germany).

Ho konkordansia entre parte sira ne’e, Tribunal Permanenti Arbitrajen sei rejista hotu prosedimentus kona-ba konsiliasaun obrigatoriu ne’e.

Komunikadu imprensa ne’e mos esklarese katak, iha oin mai sei halo haering hahuu iha loron 29-31 Agusto 2016, ida ne’ebe  membru sira sei hato’o sira nia aprezentasaun kona-ba background (latar belakang)konsiliasaun no hato’o mos perguntas sobre kompetensias ne’ebe maka komisaun iha atu halao serbisu.

Tribunal Permanenti Arbitrajen ne’e hanesan organizasaun inter-governamental ida ne’ebe harii iha tinan 1899 iha Hague Convention on the Pacific Settlement of International Disputes.

Tribunal Arbitrajen ne’e iha membru permanenti husi nasaun 121 ne’ebe nia Kuatel Jeral  lokaliza iha Peace Palace, Den Hague, Olanda.Tribunal Arbitrajen Permanenti atu fasilita arbitrajen nian, konsiliasaun, investigasaun (fact-finding), no desputa seluk  ne’ebe involve Estadu, entidades Estadu, organizasaun inter govermantal no parte privadu sira.

Tribunal Arbitrajen mos iha nia Unidade ida naran International Bureau,  ne’ebe dau-daun mos administra hela kazu desputa  entre nasoens hamutuk 8, kazu 75 entre investor sira kontra Estadu ho mos kazu 34 kontratu ne’ebe mai husi Estadu ho setor publiku seluk.

Mudansa estrutura ONU la influensia

Nune’e mos, mudansa estrutura iha Organizasaun Nasoens Unidas (ONU) hodi troka Sekretariu Jeral (Sekjer) ONU Banki Moon, sei la influensia ba kazu Fronteira Maritima (FM) entre Timor Leste (TL) ho Australia nian.

Ministru Negsosius Estranjeirus no Kooperasaun (MNEK) Interinu Roberto Soares afirma, mudansa estrutura ba Sekretariu Jeral ONU nian la influensia ba kazu Fronteira Maritima entre Timor Leste ho Australia nian, tanba prosesu ne’e hala’o ona no oras ne’e dadauk Sekjer ONU Banki Moon maka superviziona hela.

“Aktividades ne’e hala’o tiha kedas ona iha fulan Abril i sei la’o to’o fulan Jullu tinan oin mai, signifika SEKJER nasoens unidas ne’ebé sei mai foun nia sei kontinua nafatin ba servisus komisarius independente ne’ebé harii ona hodi haree ba kestaun ida ne’e,”dehan Roberto Soares ba Jornalista sira iha MNEK Praia dos Coqueiros, Dili, Sesta (29/07).

Nia dehan, ida ne’e hanesan serbisu ne’ebé maka la’o ona, maibe se deit maka atu troka SEKJER ONU nian? Sira sei fó apoiu hodi bele hetan susesu ne’ebé diak liu husi serbisu komisarius nain lima ne’e.

Relasiona hó medansa estrutural ne’e, Governu ne’e husu atu labele preokupa no antisipa hó nia rezultadu atu sai oinsa? Tanba oras ne’e dadauk sira sei iha hela prosesu konaba kestaun refere, maibe sira rasik mós la asesu ba buat ne’ebé maka sira halo.

“Sira iha sira nia mandatu proprio termu referensia proprio no konserteza karik sira husu ba Governu hanesan Timor Leste para bele kontribui informasaun ruma hodi kompleta ba sira serbisu ne’e. Ne’e ita iha ita nia prosedimentus proprios no mós ita nia instituisaun ne’ebé iha ona hanesan ita nia maun bo’ot Kay Rala Xanana Gusmão ne’ebé lidera iha negosiasaun ida ne’e,” esplika Roberto Soares. */sel/avi

Jornal Nacional