Entrevista eskluzivu ho kandidatu PR Lu-Olo: Xanana apoia ha’u tanba kompriende konstituisaun

Prezidenti Repúblika tuir konstituisaun República Democrática de Timor-Leste (RDTL) mak simbolu Estadu no simbolu unidade nasionál, no  Prezidenti Repúblika mós sai hanesan simbolu independensia nasaun ida nian.

Prezidenti Repúblika mós, hanesan Komandante Supremu Forsa Armada nian, hodi garante paz no estabilidade nune’e povu bele moris hakmatek, no dezenvolvimentu bele la’o di’ak.

Nune’e kandidatu Prezidenti Repúblika (PR), Francisco Guterres ‘Lu-Olo’ ne’ebé hetan sorteiu Númeru 2 husi Tribunal de Recurso iha eleisaun Prezidensial periodu 2017-2022 promete katak, bainhira nia eleitu ba Prezidenti Repúblika, nia sei hala’o nia kna’ar tuir de’it kompetensia Xefi Estadu nian, ne’ebé hakerek ona iha konstituisaun RDTL.

Kandidatu PR Francisco Guterres ‘Lu-Olo’ kandidata-an tan ba periodu tinan 2017-2022 dala tolu ona. Primeiru Lu-Olo kandadita-an ba PR iha tinan 2007 hetan derrota, no iha tinan 2012 la halakon espiritu Lu-Olo nian, nune’e nia kandidata-an tan ba PR, maibe Lu-Olo lakon ho kandidatu PR Taur Matan Ruak, Xefi Estadu Timor-Leste aktual, tanba iha periodu hirak mensiona iha leten L-Olu la hetan apoiu maka’as husi lider karismátiku Kay Rala Xanana Gusmão.

Maibe kandidatu PR Francisco Guterres ‘Lu-Olo’ iha nia kandidatura ba peiodu ida ne’e hetan apoia diretemente husi lider karismátiku aktual Prezidente Partidu CNRT, Kay Rala Xanana Gusmão, nu’udar mos eis Komandante em Chefe FALINTIL iha tempu okupasaun Indonesia. Iha historia hakerek ona katak, bainhira lider karismátiku Xanana Gusmão fo apoiu ba kandidatu PR ida, kandidatu PR ne’e sempre avansa ba Xefi Estadu TL hanesan laureadu Nobel da Paz, José Ramos Horta no mos Taur Matan Ruak. Maibe iha epoka ida ne’e, sei iha’nakukun laran’ katak, bainhira Xanana Gusmão apoia kandidatu PR Lu-Olo, nia bele avansa duni ba PR ka lae? Tanba iha kandidatu PR barak mak kualifikadu atu avansa ba Aitarak laran, fatin Prezidente Repúblika haknaar-an ba.

Alende maun bo’ot Kay Rala Xanana Gusmão ho nia partidu CNRT apoia Kandidatu PR Lu-Olo, iha mos apoiu mai husi Partido Centro Acção Social Democrata Timorense (CASDT), Partido Esperança da Pátria no individu sira seluk tan.

Nune’e ho andamentu politika, kapasidade no dedikasaun ne’ebé kandidatu PR Lu-Olo hatudu iha tempu ukun-an hanesan Prezidente Asembleia Konstituante hodi produs konstituisaun RDTL ka lei inan, halo lider rezistensia, Kay Rala Xanana Gusmão, ‘laran monu’ hodi ‘gava’ kandidatu PR Lu-Olo ema ne’ebé mak kompriende konstituisaun RDTL, no iha kapasidade atu sai Prezidenti Repúblika ba povu tomak.

Iha kompromisu kandidatu PR Lu-Olo nian ba povu tomak hatete katak, karik nia eleitu ba PR nia sei la sai opozisaun ba Governu no Parlamentu Nasionál, tanba kuandu sai opozisaun ba malu, Estadu sei la funsiona.

Atu hatene di’ak liu tan kompromisu polítika Lu-Olo nian bainhira eleitu ba Prezidenti Repúblika, tuir mai ami hatun kompletu entrevista eskluzivu entre kandidatu Prezidenti Repúblika, Francisco Guterres ‘Lu-Olo’, ho Jornalista Jornal Nacionál Diário (JND), Cornelis Tapo, iha Comite Cental da FRETILIN Comoro Dili, foin lalais nee.

JND: Ita bo’ot nia kandidatura ida ne’e ba dala tolu ona, mais ou menus saida mak motiva ita kontinua kandidata-an fila fali?

Lu-Olo: Kandidatu ba dala tolu, ha’u hakarak mak ida ne’e, atu bele ita-nia rai ne’e la’o ba oin, ita-nia rai ne’e tenki hakmatek,  atu bele Prezidenti da Repúblika ida sai Xefi Estadu hodi bele iha normal  funsionamentu instituisaun Estadu ninian.

Ha’u nia kompromisu Estadu ne’e, mai husi luta ida ne’ebé ha’u halo kedas iha ailaran, durante tinan 24, vontade mai husi kedas ne’eba. Ba ha’u la’os kargu, maibé vontade ida atu bele servi  ha’u nia rain no ha’u nia povu. Vontade ida ne’e ha’u lori proprio hamutuk ho ha’u nia terus ho ha’u nia maluk sira seluk mak kuda iha ha’u nia fuan atu kontinua servi nafatin.

Ha’u atu lakon dala  (10) mós, ha’u ba nafatin, enkuantu ha’u iha vontade, tanba iha ha’u nia kompromisu iha ailaran ne’e, ha’u se lori nafatin iha ha’u nia liman, no ha’u sei ba nafatin. Mas ha’u senti katak, ha’u sei la ba to’o dala 10, dala ida ne’e ha’u manan.

JND: Karik ita garante katak, iha ita-nia terseiru kandidatura ne’e bele manan?

Lu-Olo: Ha’u lakon dala rua iha konjuntura polítika ne’e oin seluk, ha’u bele hateten fila fali de’it ba ita bo’ot sira, ha’u kandidatu iha situasaun ida ne’ebé manas, anin mós bo’ot, udan mós bo’ot, laloran tasi ninian mós bo’ot, ne’ebé ha’u tama iha laran hodi bele luku atu sai kandidatu ba Prezidenti Repúblika, maibé ha’u laliu. La’os dehan katak ha’u lakon, ha’u manan iha primeira ronde, maibé ba iha segunda ronde, ha’u sempre lakon.

Agora ba dala tolu ne’e, ha’u senti katak,  tenke stade sira ne’ebé mak uluk iha, laiha tiha hotu ona, ha’u hetan apoiu husi ha’u nia partidu rasik mak FRETILIN, ninia militantes rihun mak fó apoiu ba ha’u nia kandidatura, no naturalmente sira sei vota ba ha’u, no ha’u hetan mós apoiu husi partidu CNRT ninian, husi maun bo’ot Xanana Gusmão ninian hanesan pesoal, no hanesan mós partidu polítiku, no oras ne’e dada’uk sira halo movimentasaun maka’as iha terenu, atu bele fó hatene mós ba sira-nia militante sira hodi vota mai ha’u.

Ha’u hetan apoiu mós husi ha’u nia maluk veteranu sira, ho mós partidu polítiku sira ki’ik ne’e hotu, sira-nia ema mós iha atu vota ba ha’u. Entaun ha’u garante katak, ha’u sei bele manan iha primeira ronde.

JND: Polítika ne’e hanesan jogu ida, ita garante katak, ita bele manan, maibe se pelo contratrario, ita nia hanoin oinsa?

Lu-Olo: Ida ne’e se akontese karik, akontese iha segunda ronde, mas ha’u lahatene atu ba segunda ronde ne’e ho se?, ida ne’e to’o agora ha’u seida’uk hatene. Uluk ne’e ha’u ba segunda ronde ho Ramos Horta no figura rezistensia ida, Taur Matan Ruak. To’o agora ha’u seida’uk hatene dehan katak, atu ba segunda ronde ne’e, ho se?

JND: Signifika katak, figura ne’ebé mak atu kompete ho ita ne’e, laiha?

Lu-Olo: Ha’u lakohi hateten katak, kompete ho ha’u laiha, kandidatu sira ne’e hotu kompete ho ha’u,  mas ita kompete ba mak depois povu mak sei hili. Maibé ha’u hateten tan dala ida katak, ha’u lakon dala rua ne’e, ho figura na’in rua, mas ami sei halo esforsu para bele la’o ba oin nafatin.

JND: Preprasaun ita bo’ot nian ba kampaña nian ne’e oinsa?

Lu-Olo: Preparativus ba kampaña ha’u nian, primeiru ha’u hakarak hatete de’it katak, ha’u nia kampaña sei hahú iha Munisipiu Ermera iha loron 3/3. Ha’u eskolla rasik Ermera, la’os de’it husi pontu devista polítiku ne’ebé ami hetan iha eleisaun direita lideransa ninian, ami hetan mais de 21 mill votus a favor ba lideransa partidu, entaun la’os husi polítika nian de’it, maibé ha’u mós hili Ermera hanesan rai klaran, no Ermera situa hamutuk ho foho Ramelau ne’e, entaun ha’u eskolla ida ne’e husi pontu devista sosiologiku, cultural, atu hahú iha Ermera lori fanun ita nia rai nia fuan, atu bele transmit katak, kampaña hahú ona iha Ermera, hodi bele transmite ba foho Matebian, Kablaki ba to’o iha loro monu no Oe-cusse no mós Atauru.

Ida ne’e ha’u hili hanesan aspeitu polítika ho sosiu cultural nian dala ida. Ami hakarak atu hateten katak, preparativus ne’e la’o di’ak, sei mobiliza mós militantes partidu FRETILIN ninian, sei mai partisipa hotu, no povu tomak Ermera nian sei mobilizadu hotu atu bele tuir, partidu CNRT nian mós sei tuir.

Ami hanoin katak, Kay Rala Xanana Gusmão mós sei partisipa mós ho nia membru sira iha abertura kampaña iha Ermera, no mós partidu sira seluk ne’ebé mak fó apoiu mai ha’u hanesan CASDT, PEP, Veteranu sira, no grupu sira ne’ebé fó apoiu, sei ba partisipa hotu iha abertura kampaña iha Ermera.

Ami partikularmente husi FRETILIN nian, iha meus oit uan ne’ebé mak lori atu bele hodi selu transportes ba militante sira husi kedas Aldeia mai to’o  Postu Administrativu hotu iha Ermera nian, atu bele partisipa hotu.

Ami hakarak atu hateten katak, bainhira kampaña hahú ona, sira husi Munisipiu seluk mós prepara, halo movimentasaun, lori ha’u nia kompromisu atu bele esklarese mós militantes no populasaun sira, la’os militantes FRETILIN nian de’it, maibé militantes partidu sira seluk mós hanesan militantes CNRT nian, veteranus no miliitantes partidu seluk ne’ebé balu individualmente deklara fó apoiu ba ha’u nia kandidatura.

Hotu tiha kampaña iha Ermera, ami sei desloka fali ba Munisipiu seluk tuir kalendáriu ne’ebé mak estabelese ona, maibé Ermera sei iha movimentasaun nafatin husi Postu Administrativu, sei halo movimentu tu’un fali to’o iha Aldeias.

JND: Vizaun no misaun saida mak ita sei lori ba iha ita-nia kampaña?

Lu-Olo: Ha’u hakarak  hateten de’it katak, Prezidenti da Repúblika iha ninia kompetensia rasik tuir konstituisaun hatete ona. Entaun liu husi ninia kompetensia ida ne’ebé mak nia bele kaer hodi bele sai hanesan Xefi Estadu ida, ha’u hakarak atu hateten katak, ha’u nia kandidatura kompromete atu bele garante paz ho estabilidade iha ita-nia rain, atu bele hala’o dezenvolvimentu ida ne’ebé sustentavel, atu bele garante mós katak, organizasoens iha norma funsionamentu iha instituisoens Estadu nian hanesan, Parlamentu Nasionál, Governu, ho Prezidenti Repúblika.

Ha’u hanoin ida ne’e mak ha’u hakarak atu transmiti ba ema hotu para atu hatene. Segundu lugar, ha’u hakarak atu bele fó hatene mós katak, Prezidenti da Repúblika eleitu sai mós hanesan Komandante Supremo Forsa Armadas nian.

Tan nee tenke asegura dezenvolvimentu institusionál husi F-FDTL ho PNTL atu nune’e bele respeita liu tan, atu bele kaer metin liu tan prinsipiu demokrásia iha ita nia rain.

Sira (F-FDTL, PNTL) so mente atu halo de’it seguransa ba ita nia populasaun, sira so iha de’it kompetensia atu halo de’it defeza ba ita-nia rain, ba ita-nia soberania nasionál. Naturalmente, Timor Leste sei presiza forsa ida ne’ebé mais operasionál  liu, no forsa ida ne’ebé bele iha kapasidade professional di’ak liu tan atu bele hala’o sira nia kna’ar ne’e ho di’ak.

Ha’u mós  hakarak atu bele projeta Timor Leste nia imazen iha arena internasionál ninian, ha’u hakarak atu dehan de’it katak, ho ha’u nia propria kandidatura, sei karik eleitu sai Prezidenti da Repúblika, ha’u hakarak mós Timor Leste nia soberania nasionál tenki hetan respeitu husi nasaun seluk, iha igualdade pozisoens entre Timor Leste ho rai bo’ot sira seluk, prinsipiu internasionál  ida ne’ebé mak ita bele garante.

Ha’u hakarak mós atu bele akompaña permanente nafatin kona ba definisaun fronteiras maritima, kestaun ida ne’ebé mak importante relasiona ho ita nia propria soberania, hanesan Prezidenti Repúblika ha’u hakarak atu akompañafatin ida ne’e, to’o hetan solusaun definitiva ba ita nia fronteiras maritima.

Hanesan Prezidenti da Repúblika, naturalmente ha’u sei, paralende halo Prezidensia ida ne’ebé ha’u defende liu prinsipiu dialogu, entre orgaun soberania sira seluk hanesan Governu ho Parlamentu Nasionál, Governu ida ne’ebé nia define ninia polítika dezenvolvimentu nasionál ninian.  No informa direitamente ba Prezidenti da Repúblika atu bele akompaña polítika ne’e nia implementasaun, no hakarak mós atu bele Parlamentu Nasionál hanesan orgaun legistlativu ida, orgaun ida ne’ebé fiskalijador, no mós orgaun ida ne’ebé hola desizaun polítika, orgaun ida ne’e tenki buka nafatin dialogu ho prinsipiu dialogu nian, atu bele hetan konsensus,  iha kestaun sir a ne’ebé mak relevante kona ba intrese ita nia nasaun inan.

Ha’u hakarak atu rejumu de’it katak, ha’u nia vizaun hanesan Prezidenti Repúblika, atu bele garante paz ho estabilidade nafatin ba ita-nia rain, unidade ba ita-nia Estadu, unidade ita-nia teritóriu nasionál ninian, no Prezidenti Repúblika ida ne’ebé abertu ba dialogu, no Prezidenti ida ne’ebé hakarak mós atu rona ita nia sosiadade tomak, liu husi organizoens Governamentais ou noun Governamentais, liu husi mós instituisoens relijiozas, liu husi mós organizasaun sira feto ka joventude nian, no partikularmente sidadaun ida ba sidadaun seluk.

Ha’u sei bele garante atu bele rona nafatin sira nia opiniaun, kona ba dezenvolvimentu iha ita-nia rain ne’e. ha’u simplestmente hakarak de’it atu lori povu tomak atu bele partisipa ba dezenvolvimentu nasionál nian.

JND: Mais ou menus programa prinsipal saida de’it mak ita sei lori hanesan bukae ida atu ita bele hato’o ba komunidade wainhira ita hala’o ita nia papel?

Lu-Olo:  Programa so Governu bele halo programa, Prezidenti Repúblika simplestmente atu ba hatete de’it katak, nia atu sai Prezidenti Repúblika ida ne’ebé ba ema hotu, Prezidenti Repúblika ida ne’ebé prekoniza dialogu permanente ho orgaun soberania sira hotu, ho mós instituisaun sira seluk. Prezidenti Repúblika ida ne’ebé bele rona ema hot-hotu, ida ne’e ha’u nia hakarak mak ida ne’e, no Prezidenti da Repúblika ida ne’ebé atu bele lori Governu ninia programa ne’e, ba oinsa mak intrese povu ninian, bele tama hotu iha laran atu bele hala’o hodi bele to’o objetivu ne’ebé mak ita hakarak atu atinji.

JND: Iha periodu ba kotuk, CNRT ho ninia kandidatu rasik, maibé iha periodu ida ne’e, ita bele dehan katak, CNRT ho nia Prezidenti mai hotu fó apoiu ba ita, ida ne’e tanba razaun saida?

Lu-Olo: Lolos ne’e, CNRT mak bele hatan pergunta ne’e. Mas ha’u bele hateten katak, ha’u nia kandidatura ne’ebé hetan apoiu husi CNRT, no mós partidu polítika sira seluk, tanba sira fiar katak, Lu-Olo sei bele garante paz ho estabilidade, no sei halibur ema hotu atu bele lori ita-nia rai ne’e ba oin.

Sira mós fiar katak, Lu-Olo ninia konstituisaun, tuir Estadu Direitu Demokrátiku ida ne’e, konstituisaun, ho ninia kompetensia ne’ebé mak hakerek iha konstituisaun, atu bele hala’o hanesan Xefi Estadu ida hamutuk ho orgaun soberanu sira seluk, sira nia konfiansa bo’ot mak ida ne’e. Sei bainhira ha’u la’o hanesan ne’e, hala’o ha’u nia kna’ar sira ne’e hotu, sira senti katak, ha’u bele loke dalan atu bele hala’o dezenvolviimentu ba ita-nia rain. Ida ne’e sira-nia fiar metin, tanba ne’e mak sira fó apoiu ba ha’u.

JND: Ita haree husi apoiu Xanana nian, iha 2007 nia apoiu Ramos Horta, tanba Xanana haree figura ne’ebé mak uluk iha tempu rejistensia reprezenta Timor Leste iha Frenti Diplomatika nian,  iha 2012 nia fó apoiu ba Taur Matan Ruak nudar eis komandante FALINTIL. Karik iha 2017 ne’e, tanba ita bo’ot lidera Frenti Polítika Interna (FPI) ka, faz parte ba estrutura rejistensia nian mak Xanana fó apoiu ba ita. Karik nee los?

Lu-Olo: La’e. la’os husi ida ne’e ida. Maibé Xanana rasik mai hatete dehan, Lu-Olo iha kapasidade atu bele sai Xefi Estadu. Maibé ha’u liu husi prosesu naruk ida, hodi bele sai mai kandidatu Prezidenti da Repúblika agora ne’e.

Signifika katak, ha’u nia luta iha pasadu ninian mós konta, maibé sira apoiu ne’e, li-liu tanba dehan katak, Lu-Olo iha kapasidade atu bele sai hanesan Prezidenti da Repúblika ida los, no Xefi Estadu ida los, atu kumpri de’it tuir nia kna’ar. Tanba ne’e mak sira fó apoiu liu husi sira-nia propriu manifestasaun lia fuan ne’ebé mak sira hatete, ha’u intende katak, sira hakarak apoiu ha’u liu husi dalan ida ne’e de’it.

JND: Uluk ita bo’ot avansa ho apoiu partidu FRETILIN nian, maibé agora hetan apoiu husi Xanana ho partidu CNRT nian. Se ita bo’ot manan iha primeira ronde, ne’e signifika katak, forsa ne’e hamutuk. Maibe se ita hakat ba segunda ronde, ida ne’e signifika katak, apoiu sira ne’e la favorese, ne’e hanesan kontinua ho apoiu FRETILIN nian, oinsa ita-nia hanoin?

Lu-Olo: Ha’u la espera, no ha’u laiha koviksaun ida dehan katak atu eleisaun ida ne’e ba iha segunda volta, ne’e laiha. Ba ha’u garante 100% katak, iha primeira volta ha’u bele liu. Ha’u ko’alia ida ne’e ho dadus, la’o ho propaganda de’it, tanba ha’u nia militante sira rejistu husi uma kain ida-ida, foin tama, militante sira ne’e hotu rejistu hamutuk rihun atus rua sia nulu resin hitu,  maibé seida’uk tama hotu, ne’e bele tama to’o iha rihun atus tolu resin.

Tuir fali mai, ha’u konta tan ho militante CNRT ninian mós, la’os militante oit uan, maibé barak, ita haree de’it husi rezultadu ne’ebé sira lori iha eleisaun 2012 ninian, hodi hetan 30 kadeiras iha Parlamentu Nasionál, ida ne’e hatudu katak, militantes mós barak.

Ho mós lideransa partidu CNRT nian fó apoiu ba ha’u, signifika katak, sira sei mobiliza sira nia forsa ida ne’e, hodi vota tan para tau hamutuk ho ida 300. 000 ne’ebé mak FRETILIN hetan. Liu tan ida ne’e, partidu ki’ik oan sira mós iha elementu ne’ebé mak sei bele vota ba ha’u. ida ne’e de’it ha’u hanoin, ho militantes FRETILIN nian de’it 300.000 resin, ho militantes CNRT ninian hamutuk ho partidu polítika sira seluk nian, ita haree ba dadus ne’ebé mak STAE fó katak, iha eleitores hamutuk 700. 40 etal mill.

Nia dehan, eleitores 700.40 etal mill ne’e, konserteja ba eleisoens ne’e,  sei la ba vota hotu, ita despensa tiha sira ne’ebé mak la ba vota mak to’o 100.000, signifika 600.000 de’it mak sei ba vota. Se 600.000 mill ne’e mak ba vota, ha’u nia militantes de’it 300.000 ona, apoiu tan ho CNRT no partidu polítika sira seluk nian, konta de’it votus balidus ne’e, ha’u nian hira ona.

Ha’u bazeia ba dadus faktus ne’ebé FRETILIN rasik iha,  ho mós CNRT ninia militante sira, ne’e mak ha’u afirma katak, ha’u sei bele manan iha primeira ronde.

JND: Ita hateke fali ba pasadu, iha periodu rua tu-tuir malu, ne’ebé ita-nia kandidatura hakat  de’it to’o iha segunda volta, referensia saida mak ita bele foti ka hetan husi ne’eba, hodi sai hanesan mata dalan ida atu ita-nia kandidatura terseiru ne’e bele atinji ita-nia mehi?

Lu-Olo: Ha’u hatete tiha ona katak, iha eleisaun dala rua tu-tuir malu halu lakon tanba, ami ida-ida defende ami nia partidu ka partidu ida-ida defende nia kandidatu, maibé agora ne’e lahanesan. Entaun saida mak ami hanoin, mak ida ne’e katak, tempu ne’e, tempu para ami hamutuk, tempu atu bele katuas sira hamutuk atu bele garante paz no estabilidade.

Ida ne’e lisaun no konkluzaun bo’ot ida ne’ebé ami hasai husi esperensia polítika ne’ebé hahú iha 2001 to’o 20012 no to’o mai agora. Ami hasai lisaun ida ne’e, sai hanesan referensia bo’ot ida ne’ebé presiza tau kbi’it hamutuk, atu bele garante paz ho estabilidade hodi hala’o dezenvolvimentu iha ita-nia rain.

Ida ne’e de’it bale atu bele ita hakat ba oin ho seguransa ho serteza bo’ot atu bele manan.

JND: Iha periodu ida ne’e, iha kandidatu 8, tuir ita bo’ot nia haree, kandidatu ida ne’ebé mak bele sai hanesan forsa ka obstaklu bo’ot liu ba ita-nia kandidatura atu bele compete maka’as liu iha eleisaun Prezidensial ne’e?

Lu-Olo: Ha’u horibainhira kandidata-an dala rua tu-tuir malu, ha’u manan iha primeira ronde no lakon iha segunda ronde ne’e, ida ha’u lakon ho Dr. Ramos Horta iha segunda ronde, tuir fali mai iha 2012, ha’u ba segunda volta ho Prezidenti atual, Taur Matan Ruak, no ha’u lakon iha segunda ronde.

Ne’ebé, ha’u bele hateten katak, iha segunda ronde, husi esperensia uluk ne’e, kuandu ba ona segunda ronde ne’e, sira iha tendensia atu halai hamutuk atu bele halakon kandidatu partidu FRETILIN ninian. Maibé destabes, ha’u hanoin katak, ida ne’e sei laiha ona.

JND: Haree ba, ita nu’udar nasaun foun, bainhira eleitu sai Prezidenti Repúblika, ita-nia polítika ba rejionál ho internasionál ne’e saida?

Lu-Olo: Polítika kona ba relasaun internasionál ninian, hanesan ohin ha’u hatete ona, mas ha’u hakarak aprofunda liu tan katak, Timor Leste sai hanesan nasaun independent ida, nia lori referensia bo’ot ida husi diplomasia ita nia lider rejistensia sira uluk halo hamutuk ho nasaun sira seluk hanesan, Europa, Afrika no ba to’o iha Nasoens Unidas, para apoiu ba ita nia luta ba independensia nian.

Ha’u lori referensia ida ne’e atu bele tau fila fai ba iha Estadu ida ne’ebé mak sai Estadu Direitu Demokrátiku ho nasaun soberanu ida.

Saida mak ita hakarak atu halo, ou ha’u hanesan kandidatu Prezidenti Repúblika ‘atu halo mak, tenki hametin relasoens diplomátika ho rai hot-hotu tenki hametin, tanba ita hanesan membru Nasoens Unidas, klaru ita tenki buka atu kumpri ita nia kompromisu  internasionais sira hotu, hanesan Estadu soberanu. Obrigasaun internasional ne’ebé mak ita iha, relasaun ho komunidade internasionál, ita tenki kumpri, hametin, no hala’o mós, relasaun ho nasaun sira CPLP, ita iha relasaun ida ne’ebé especial liu, oinsa mak ita bele lori CPLP ne’e bele tama iha kontinente Afrika nian, no mós iha Asia nian, no hakat liu ba pasifiku Sul ninian.

Mas tendensia bo’ot liu mak, ita atu lori, no oinsa mak ita atu lori CPLP nia naran tama iha ASEAN ninian. Em relasaun polítika ida kona ba ASEAN ninian, ha’u so hakarak atu hatete de’it katak, dalan nakloke ba Timor Leste atu bele sai membru deplenu ASEAN ninian, mask importante liu ba ita Timor oan, tenki prepara kondisoens didi’ak, iha ita-nia rai laran, antes ita atu hakat ba sai membru permanente.

Ha’u hanoin ita sei sai membru ASEAN ninian, garantia figura ida forte teb-tebes atu bele projeta Timor Leste nia imanzen iha ASEAN, mas importante ha’u hakarak atu hatete, hadia ita nia uma laran ne’e uluk, no importante mós ita tenki hametin relasoens bilateral ho rai ida-ida, partikularmente ho Australia ho Indonesia, ne’ebé mak halo fronteira ho ita.

Ita so tuir de’it saida mak konvensoens internasional hateten katak, ita so bele buka dalan dialogu atu bele resolve atu bele resolve ita nia diferensa sira ho nasaun seluk, se karik iha.

Liga ba ida ne’e, ha’u hakarak atu hatete mós katak, ita nia forsa armadas, karik hanesan mós Komandante em Xefi, presizu tenki halo kooperasaun bilateral ho rai sira seluk, kooperasaun husi forsa armadas ninian. Ha’u hatene katak ho Indonesia no Australia, Nova Zelandia no Portugal. Importante mak ita tenki asegura ida ne’e, hanesan forma ida para depois bele garante etabilidade ho paz mai ita-nia rain, hamutuk ho ita-nia diplomasia externa ninian.

JND: Ita haree ba esperiensia kandidatu sira liu ba, bainhira kuandu kandidatu, sira hateten lakohi sai hanesan obstaklu ba dezenvolvimentu, maibé depois eleitu, pelo contrario fali, sai fali obstaklu ba dezenvolvimentu, oinsa ita-nia hanoin?

Lu-Olo: Eleitu sai Prezidenti da Repúblika, nu’udar orgaun ida autónomo, atu bele kaer kna’ar hanesan Xefi Estadu, hodi kumpri de’it saida mak konstituisaun hateten.

Iha relasaun entre orgaun soberania sira, iha relasaun interdependensia ne’e ba malu, signifika katak, laiha Prezidenti da Repúblika, la’os figura ida ne’ebé inkorpora Estadu, maibé nia hanesan orgaun ida ne’ebé kumpri nia kompetensias, no nia respeita nafatin orgaun soberania sira seluk nia kompetensias, tuir konstituisaun hatete ona.

Nune’e, bainhira ha’u eleitu ba Prezidenti Repúblika, ha’u sei la sai fali opozisaun ba Governu, ha’u sei la halo opozisaun ba Parlamentu Nasionál, maibé ha’u koopera liu husi prinsipiu interdependensia orgaun soberania, atu bele instituisaun Estadu ninian la’o normal hanesan ita nia konstituisaun hateten.

Prezidenti da Repúblika labele sai obstaklu, ba orgaun soberania sira seluk, bainhira nia simu diploma sira husi Governu ka husi Parlamentu Nasionál,  Prezidenti atu veta ka promulga, ne’e kompetensia Prezidenti da Repúblika nian.

Maibé labele uza poder ida veto ne’e, ou poder promulgasaun ninian, sai hanesan fali obstaklu no sai hanesan fali opozisaun ba sira, ida ne’e labele, tanba kuandu ita la’o hanesan ne’e, Estadu laiha. Ba ha’u garante katak, ha’u sei kumpri de’it ha’u nia funsaun hanesan Prezidenti da Repúblika, atu promulga ka veta, iha razaun rasik, no ha’u halo iha gabinete Prezidenti da Repúblika nian, ha’u la lori ba Comoro ka ba iha ne’ebé mak deside atu veta diploma Parlamentu ou Governu nian.

Iha mekanismu koordenasaun entre orgaun soberanu sira atu ida-ida hala’o nia kna’ar, maibé hot-hotu sempre iha koordenasaun ba malu, atu nune’e ita nia Estadu bele funsiona. Sela’e Parlamentu hakarak atu avansa, maibé Governu mak bele impede fali.

Se Parlamentu Nasionál la halo lei halo didi’ak, ne’e orienta Governu ne’e atu bele kaer nia programa para hodi la’o halo lolos. Se Prezidenti da Repúblika ida mak laiha vontade atu promulga lei, veta be-beik de’it mós, ida ne’e impede fali Governu atu labele la’o ba oin.

Konsekuensia mak ita atu ba oin  la ba oin, fila fali ba kotuk mak barak liu. Entaun sei ha’u eleitu sai Prezidenti Repúblika, ha’u repete fila fali katak, ha’u sei la halo opozisaun nem ba Governu no nem ba Parlamentu Nasionál. Maibé ha’u sei buka dalan liu husi mekanismu kordenasaun, atu bele kumpri tuir de’it, saida mak Prezidenti Repúblika ou konstituisaun, ou konstituisaun fó ba Prezidenti da Repúblika atu halo.

JND: Iha ita-nia prosesu kandidatura ne’e, iha ona korpus diplomatikus barak mak fó ona apresiasaun  ba ita-nia kandidatura, no mós hasoru malu ho ita hodi ko’alia kona ba ita –nia kandidatura no mós programas balu. Mais ou menus durante korpus diplomátiku sira hasoru malu ho ita ne’e, iha kompromisu ruma ba programasaun ne’ebé mak atu hala’o iha ita-nia rai ne’e?

Lu-Olo: Sira laiha kompromisu ho ha’u hanesan kandidatu, maibé sira prontu atu bele fó apoiu nafatin ba Timor Leste iha futuru prosimu mai. partikularmente husi Portugal, Uniaun Europeia, no husi mós embaixadores sira seluk ne’ebé mak hasoru malu ho ha’u, sira hateten katak, sira sei buka atu halo kooperasaun nafatin ho Timor Leste, liu husi dalan apoiu bilateral, liu husi fali apoiu dalan seluk ida, para sira mós bele investe iha ita-nia rain.

Maibé ha’u haten tan dala ida, sira laiha kompromisu ho ha’u, sira hateten katak, sira iha kompromisu atu bele koopera nafatin ho Timor Leste.

JND: Kampaña ne’e sei partisipa husi ema rihun-ba rihun, ita bo’ot nia mensajen atu antisipa konfrontu ba ita bo’ot nia militante sira oinsa?

Lu-Olo: Ami-nia militante sira simu tiha ona instrusaun iha fulan kotuk liu ba, ne’e atu ba labele halo konfrontasaun, laiha violensia. Ami sei la halo buat sira ne’e hotu, ami sei la halo violensia lori hasoru ema seluk.

Se mak atu garante seguransa ne’e, Polisia Nasionál Timor Leste (PNTL), no ha’u fiar katak, sei la akontese buat ida iha kampaña ne’ebé hahú iha Ermera ne’e, hanesan mós iha Munisipiu sira seluk.*****

Jornal Nacional Diário