Kandidatu
Prezidenti Repúblika (PR) ba periodu tinan 2017 to’o 2022 númeru sorteiu ida
(1), António Maher Lopes “Fatuk Mutin” promete sei hametin servisu instituisaun
Estadu nian, Prezidenti, Parlamentu, Tribunal no Governu, wainhira eleitu sai
Prezidenti Repúblika (PR) iha eleisaun prezidensial 20 Marsu 2017.
Tuir
Fatuk Mutin katak, liu husi hametin Estadu mak bele lori povu hotu hetan
justisa ne’ebé mak justu, moris iha paz no estabilidade, mak loke dalan ba povu
hotu partisipa iha dezenvolvimentu nasionál.
Atu
hatene klean konaba komprimisu polítiku kandidatu PR, ho númeru sorteiu 1, tuir
mai ami hatun kompletu entrevista eskluzivu Jornalista Jornal Nacional
Diário (JND) Julito Ximenes, ne’ebé hala’o ho kandidatu independenti
Prezidenti Republika, António Maher Lopes “Fatuk Mutin” (FM), iha ninia
sede ekipa susesu, Vila Verde-Dili foin lalais ne’e.
JND.
Saida mak motiva ita bo’ot hodi kandidata-an ba Prezidenti Repúblika (PR)?
FM.
Primeiru liu, hanesan sidadaun Timor Leste ho idade 35 ba leten iha direitu atu
hili no iha direitu atu bele kandidata án ba Prezidente Repúblika, segundu
pontu mak ha’u hakarak oferese án ba forma espesial liu husi ha’u ninia
involvimentu ho volutariamente ho kapasidade intelektual, fizika no mental
ne’ebé mak iha hodi halo netik buat ruma ba rai doben ida ne’e.
Terseiru
mak tanba durante iha tinan 15 ne’e, buat barak mak ita sente hanesan la’o
ladun furak, tanba institusoens Estadu ne’e dala barak liu sente án sira mak
bo’ot liu, hafoin hetan tiha fiar husi povu, e halo povu ne’e hanesan
folin la iha tiha deit, liu husi halo lei no ezekusaun ba dezenvolvimentu
ne’ebé mak iha, tanba ne’e mak ha’u hakarak hamosu fila fali buat foun ida,
hodi halo mudansa ida ba povu iha rai ida ne’e, e ida ne’e mak ha’u ninia mehi.
JND.
Ita bo’ot prontu atu kompete ho kandidatu sira seluk iha eleisaun prezidensial
ne’ebé mak sei monu iha loron 20 fulan Marsu tinan 2017 ne’e?
FM.
Ha’u prontu hela deit, tanba desde uluk iha tinan 1991 ha’u mete e tama iha
luta ida ne’e e sempre preparadu hela deit atu bele ba kompete ho kandidatu
sira seluk. Povu mak sei hili e poder ne’e iha povu ninia liman, tanba ne’e
hakarak atu hatete tan dala ida katak, ha’u prontu hela deit ho kapasidade
mental, intelektual no fizikamente kontinua prontu hela deit para atu bele
infrenta kualker situasaun iha ambitu eleisaun jeral prezidencial.
JND.
Oinsa ita bo’ot ninia preparasaun ba kampaña Prezidensial nian?
FM.
Ha’u kandidatu independente, mezmu ke iha apoiu husi partidu ho ninia ema
kikoan, maibe bele la’o, e ha’u konfia liu mak ha’u ninia independensia ne’e,
no sentidu katak ha’u ba ne’e ho individual, independente, maibe ho ha’u ninia
mobilizasaun involvementu joventuede ne’ebé mak barak teb-tebes hamutuk ho
ha’u, ne’e ha’u sente katak prontu tama iha konkorensia ba tinan 2017 ida ne’e.
JND.
Prioridade programa saida mak ita bo’ot sei lori durante iha kampaña husi loron
03 to’o remata 17 Fulan Marsu ne’e?
FM.
Ha’u iha programa fundamental hat (4), ida mak koalia konabá koezaun, koezaun
entre sidadaun no koezaun entre estratifikasaun social. Koezaun ida ne’e bazeia
ba lei e ita ninia identidade rasik, ita ninia tradisaun, lisan ne’ebé
orijinalmente iha tiha ona, e hatene katak ita mesak feton ho nan no maun ho
alin deit, dala barak ita ninia identidade ida ne’e lakon tiha fali, entaun
tenke harii fila fali, e fanu fali uma lisan sira ne’e e oinsa para kria
ambiente ida ke ho estratifikasaun social ne’ebé metin liu.
Segundu
mak koezaun ne’e tenke bazeia ba ita ninia kristaun, tanba hatene katak ita
ninia kristaun mai hela ho ita ne’e kleur ona, moris hamutuk ho ita desede 1500
ital, e sira mak preparadu povu ne’e to’o prosesu sira ne’e la’o, e ne’e igreja
Katolika sai duni valor ida ba ita, e nia hanesan kakuluk ida hodi hamahan ita,
e husi ne’e mak foin ita bele koalia konabá soberania, por que soberania iha
nasaun, povu no Estadu. Soberania nasaun ita hatene ona, iha ninia teritoriu
ne’e iha buat tolu mak, rai, tasi no kalohan, e entre parte tolu ne’e rua mak
ita seidauk tama, ida ita tama ona tanba soberania terestre ita tama ona, mezmu
que problema oituan iha Oe-Cusse ninian, maibe ita alkansa ona luta durante
tinan 24 ninia laran.
Soberania
maritima ninian ne’e seidauk, ne’e foin tama iha faze negosiasaun tuir lei
internasional ne’ebé ke iha, depois konabá aero ne’e ita seidauk halo, tanba
seidauk tau importansia, maibe ida ne’e mak hola parte husi soberania do
Estadu. Hafoin ita ko’alia mos konabá Estadu soberanu simu poder husi povu atu
bele jere no orienta rai no povu ida ne’e. Estadu mos tenke partisipativu,
katak oinsa involve povu iha prosesu dezenvolvementu, ne’e mak ha’u haree tenke
hari sosiedade ida ne’ebé mak partisipativu, katak povu ne’e ita tenke ivolve
ona sira ba prosesu dezenvolvimentu, ita labele hanoin tan ema seluk mak atu
mai dezenvolve ita ninia rai, ita rasik e lidera sira ne’e mak tenke ser kria
mak mekanismu oinsa mak lori povu ne’e direitamente ba prosesu dezenvolvimentu,
tanba dala ruma ita marjinaliza tiha ita ninia povu do que ema seluk.
Pontu
kuatru mak ita halo dezenvolvimentu, e dezenvolvemntu ne’e kria sosiedade saida
? sosiedade ne’e mak sosiedade justa, sosiedade ne’ebé mak iha justisa soaial,
politika, kultural no ekonomika, e buat sira ne’e importante no multi sektoral,
kuandu ita ninia justisa la’o, entaun ita brani tulun malu ka solidariu, kuandu
ida ne’e mak iha ona, quer-dizer ita iha sosiedade ida ke maun alin ninian.
JND.
Modellu kampaña saida mak apropriadu ba ita bo’ot atu uza?
FM.
Kampaña ida ne’e ami servisu ho ekipa susesu, por que ekipa susesu mak servisu
e iha organiza buat hotu, e ha’u hanoin katak sira organiza depende ba
kapasidade ne’ebé mak iha hodi halo komisius e visita ba grupu katak grupu ida
ne’e intende ka kompriende saida mak kandidatu hakarak hato’o e sira bele
habelar ba povu tomak, hahu husi uma lisan, komunidade ne’e importante ba ha’u,
e atu fo hatene deit ba sira katak, konabá konseitu mak koezaun, soberania,
partisipasaun ativu iha prosesu dezenvolvimentu e mehi harii sosiedade ne’ebé
mak justu e fraterna.
JND.
Ita bo’ot ninia sentimentu hasoru kandidatu prezidente sira seluk, karik sei
sai bareira ba ita atu hakat?
FM.
Prontu, iha kandidatu potensial, maibe poder ne’e iha povu ninia liman, depende
povu, oinsa mak ita kandidatu ninia prozesaun politika, planu politika e ninia
mehi konabá rai ida ne’e, apropiadu ka lae ?, diak ba rai ida ne’e ka lae ?,
depende povu mak sei eskolla, tanba ne’e ne’e mak ha’u ninia konfiasa tomak iha
povu ninia liman, maske sira barak iha osan no fasilidade, iha buat hotu-hotu
no hetan apoiu husi ema barak, husi partidus, maibe oras ne’e povu ninia matan
nakloke ona.
JND.
Programa prinsipal saida mak ita bo’ot sei lori wainhira eleitu hodi assume
kargu núdar prezidente Repúblika?
FM.
Hanesan ohin ha’u dehan tiha ona, planu 4 ne’e fundamental tebes, e ida ne’e
mak sai hanesan baze ba indikasaun Estadu, e oinsa mak Estadu ne’e bele
aproveita, meius sira ne’e atu halo unifika povu ida ne’e, e kria estabilidade,
paz no harmoniamentu e ema bolu dehan oinsa mak povu bele benefisia
dezenvolvimentu.
JND.
Oinsa ita bo’ot ninia politika Regional no Internasional?
FM.
Ita Nasaun, e ita independente, ita ninia funu ida ne’e dala ruma hanoin katak
ita mesak mak luta, ita mak hahu uluk hafoin nasaun sira seluk mai ajuda ita,
uluk kuandu iha tinan 1975 proklama independensia unilateral, depois prosesu
ne’e la’o to’o ikus ita rasik luta, ita rasik abdegasaun no dedikasaun ba luta
ida ne’e mak ita hetan independensia i komunidade internasional halo rekoñesimentu
ba ita ninia luta ida ne’e.
Ita
defini ita ninia politika ida ne’e depende ita ninia nesesidade, halo ita ninia
politika diplomatika ho ema iha seitor ekonomia, politika kultural e historika,
ne’e ita haree ne’ebé mak fó benefisia ba ita ninia povu. Labele lori ema mai
deit, lori sira ninia sasan no kultura mai, maibe ita ninia kultura, ekonomia
labele ba hanesan sira, ne’e ema bolu ita fali susugasaun, e ema mak domina
fila fali ita, e kria fali ezaminia politika, ekonomia sosial e kultura iha ita
ninia rai fali, halo ita lakon identidade no ita dependente ba sira hotu, até
hahan deit mos ita depende ba sira.
Ita
ninia povu ne’e ita bele organiza para bele moris rasik no produs rasik, para
ema seluk mai karik bele halo kompleta deit. Ita tenke haree halo relasaun ho
nasaun sira seluk ne’e fó aproveitamentu ka lae ?, hafoin mak ita halo relasaun
bilateral ho sira. Ita iha ne’e iha reziaun hira kedas, iha Eropa, iha America,
America Latina, iha Asia, Asia Sudeste, Asia Pasifika, Media Oriente; e agora
husi rejiaun sira ne’e sira benefisia ita secara politik ne’e iha setor saida ?
tanba ne’e mak presija haree iha politika ida ne’ebé mak bele benefisia ba povu
ida ne’e.
JND.
Prezidenti ne’e laiha osan, tanba sa mak ita bo’ot kandidata án no oinsa ita bo’ot
ninia jestaun ba servisu no familia?
FM.
Ita sai Prezidente Repúblika, ema barak hanoin katak ba iha ne’ebá hetan
posisaun diak no hetan osan diak, e ha’u la hatene e la mehi ba buat ida ne’e,
ha’u ninia mehi mak sai Prezidente Repúblika, oinsa mak tau matan ba povu ida
ne’e, Estadu para atu bele jere no orienta didiak povu ida ne’e iha prosesu
dezenvolvimentu, tanba osan ne’e hanesan instrumentu ida, e presija duni mas
ema seluk karik sa’e ba prezidente atu buka sai riku, maibe ha’u pesoalmente la
buka atu sai riku. Hanesan aman Nasaun ida ne’e hamutuk ho Governu atu lori
povu ida ne’e ba dezenvolvimentu.
JND.
Fontes orsamentu ba kampaña mai husi ne’ebé?
FM.
Honestemente, ha’u hanesan mai husi familia ne’ebé ki’ak e ha’u la’o hamutuk ho
familia ne’ebé mak mesak alin kikoan sira deit, e ami mesak ema ki’iak deit,
mas ami konfia ho ami ninia forsa rasik, ho kapasidade de orienta, e ami iha
osan oituan para atu utliza ba nesesidade, maibe ami nunka hetan apoiu husi
kampaña no ema iha osan barak, tanba ne’e ami mantein la’o tuir ho kapasidade
ne’ebé mak iha, mas la taka dalan ba ema ne’ebé mak mai fó ninia apoiu, maibe
tenke sem akordu ka komprimisiu politiku. ***
Jornal
Nacional Diário
Sem comentários:
Enviar um comentário