terça-feira, 19 de dezembro de 2017

Koligasaun (FRETILIN, PD) Ka AMP (CNRT, PLP, KHUNTO) mak laiha Sentidu de Estadu no Kanten Poder

“keta halo tamba de’it kangteng poder (borong) ne’e maka ikus mai avansa ho minoria karik”

Husi: Alberto Soares Menezes* | opiniaun |

Hanesan ita hotu hatene katak, eleisaun 2017, FRETILIN maka manan maibe ho votu ne’ebe mihis liu duke tinan uluk. Nune’e obriga buka negosia atu bele asegura ukun ba tinan lima. Mas depois de halo negosiasaun to’o ikus PKHUNTO, hases an husi koligasaun refere no hakarak ba fali iha opozisaun. Ho ida ne’e maka marka kedas tensaun politika iha nasaun ida ne’e tamba FRETILIN ninia governasaun fragil ou fraku tebes hodi bele kompleta persyaratan konstitusional ne’ebe dehan katak atu ukun tenke pelu menus kadeira 33 husi kadeira 65 ne’ebe iha parlamentu. Ne’eduni FRETILIN ho PD de’it maka avansa ho deit kadeira 30 hasoru AMP kadeira 35 nune’e halo Koligasaun sai frustadu no difisil atu implementa ninia programa sira ne’e elabora ona. Resultadu maka programa dahuluk la passa no orsamentu ratifikativu ho karater urgensia la passa no aumenta tan mosaun sensura, mosaun de destituisaun no iha  tendensia sei la passa mos programa ba daruak.

Ho situasaun sira ne’ebe akontese iha leten FRETILIN liuhusi primeiru ministru Dr. Mari Bin Amude Alkatiri lansa koferensa imprensa hamutuk ho PD ba povu Timor-leste katak AMP tenta atu halo golpe hasoru governasaun FRETILIN, deputadu sira husi bankada koligasaun iha parlamentu komesa hasai liafuan katak deputadu sira AMP nian la interese povu tamba vota kontra orsamentu ratifikativu no programa governu dahuluk ne’ebe to’o primeiru ministru mata wen turuk no hodi fo ezemplu ba iha infanticidiu ou abortu. No husi bankada koligasaun mos akuza katak AMP kanteng poder laiha interese do Estadu.

Maibe husi parte AMP defende an katak, halo tuir saida maka konstituisaun haruka tamba konstituisaun mak hanesan mata dalan ba ita hodi la’o tuir laiha tan buat seluk ne’ebe bo’ot liu konstituisaun. AMP mos defende an katak iha nasaun demokrasia laos maioria maka sumbete ba minoria, tamba maioria maka sei kaer ukun hodi protege interese inklui mos minoria sira. Nune’e AMP firme metin nafatin hodi ninia lider sira hanesan Xanana, Taur no Naimori ba hasoru malu iha singapura no ikus-ikus ne’e dada mos bandeira iha kada sede husi partidu tolu ne’e.

Ho ida ne’e maka tuir ami nia anliza katak:

Se karik Bloku koligasaun maka hanoin duni ba povu nia moris ida ne’e no lakohi halo povu ida ne’e triste hanesan saida maka bloku koligasaun espalha ona ba publiku maka lolos ne’e, BK husik ona governasaun ida ne’e tamba interesse povu nian BK husik kargu, husik governu ida ne’e no insisti ba nai Presidente Republika atu bele fo posse ba VIII governu ne’ebe maiho governasaun ida ne’ebe estavel tamba iha kadeira 35 duke BK ne’ebe iha de’it kadeira 30. Se los duni katak interesse povu no lakohi povu ne’e moris iha terus nia laran, lakohi povu ne’e moris iha tusan nia laran maka BK tenke retira no simu realidade katak sira laiha forsa naton atu bele asegura povu ne’e ninia programa, povu ne’e ninia terus no susar, povu ne’e ninia halerik ou saida maka ikus-ikus ne’e sai iha jornal katak funsionarios sira nia salario no empreza sira nia vida moris, sira nia familia nia moris tamba BK ho deit 30 kadeiras no AMP iha 35 kadeiras nune’e BK tenke simu realidade ida ne’e se iha BK ninia fuan ho laran ne’eba hanoin duni povu ne’e ninia terus hanesan saida maka sira deklara iha TV.

Husi parte AMP deklara katak, sira nia aliansa ne’e atu assegura konstituisaun no ikus-ikus ne’e mosu liafuan ou slogan AMP nia katak lakohi husik povu ne’e terus tan, lakohi husik povu ne’e tanis tan. Se hanesan ne’e nusa maka tenke halai hamutuk atu forma aliansa ida ne’ebe trava programa governu nian, ida ne’ebe ho intensaun atu hatun PPN, ne’ebe halo mosaun sencura ba Governo, ne’ebe liu husi portavos AMP nian Taur Matan Ruak deklara katak: ba impasse politika ida ne’e iha opsaun rua: ida maka politika, ida seluk maka konstitusaun.

Ho ida ne’e, ami halo konklusaun katak

Buat sira ne’e akontese tamba iha regra konstitusional ne’ebe preve ou fo dalan ba partidos politiko sira atu la’o tuir. Tamba iha regra konstitusional sira ne’e la mensiona aliena ka numeru ruma ne’ebe iha ne’eba hatudu katak wainhira interese povu nian, maka tenke halo hansa ne’e, tenke halo hansa ne’eba, laiha, ho ida ne’e maka fo peluang ba partidos politicos ne’ebe existe dentro de corridor konstitusional exerse sira nia direito. Tamba ita hotu hatene katak iha ita ema ninia sifat ida maka “siapa yang kuat dia yang menang”  nune’e iha konstituisaun nia matan AMP forte duni tamba iha kadeira 35 nune’e sira merese atu manan.

Tamba akontesementu sira hanesan ne’e maka ema kria konstituisaun atu la’o tuir ou atu kaer ukun iha nasaun ida. Tamba hatudu ona iha istoria katak hadau poder ne’e sempre husi dalan ilegal, dala barak maihusi militar tamba sira iha kilat dala barak mos maihusi grupo rebeldes sira ho ida ne’e maka ema halo konstituisaun ida para atu nune’e se maka ukun tenke prenxe rekezitus konstitusional. Se prenxe ona rekezitus konstitusional maka bele ona asegura povu ninia interesse, estadu ninia interesse no seluk tan se seidauk prenxe rekezitus ne’ebe konstituisaun preve maka laiha legitimidade atu bele defende interesse povu nian no interesse estadu nian. Ho ida ne’e maka konstituisaun mos preve deit fulan neen (6) ba situasaun sira hanesan ne’e, fo ukun se labele foti desizaun seluk atu nune’e estadu labele iha situasaun incerteza nia laran ho durasaun tempu ne’ebe kleur.

Ho ida ne’e, ami nia haree katak konstituisaun la mensiona iha parte politika nian konaba assunto interesse estadu kahur ho legitimidade ba ukun. Interesse estadu ou interresse publiku mensiona iha konstituisaun iha parte ida naran Administrasaun publika, no administrasaun publika ninia patrao maka governu. Ida ne’e hatudu mai ita katak wainhira governu prenxe ona rekezitus maioria parlamentares maka nia halo ninia funsaun tenke tau interesse publiku nia acima de todos.

Ikus liu tuir ami nia hare katak parte rua hanesan de’it, husi BK no AMP laiha diferenca saida maka sira agora tenta atu defende maka sira nia kor politika. FRETILIN la ukun tinan 10, agora manan hakarak ukun, ho sitema ne’ebe dehan katak borong (PR husi FRETILIN, PM husi FRETILIN, PPN husi FRETILIN no kargus importantes iha governu nia laran seluk), CNRT como ukun tinan sanulu, katuas XANANA ajuda katuas LU-OLO ba Presidente RDTL nune’e haruka karta para katuas Mari konsidera, la konsidera entaun game is Over. No partidu ki’ik tolu ne’e aproveita situasaun sira hansa ne’e hodi tau mos sira nia interesse iha laran. PLP, katuas Taur hakarak ba PM, KHUNTO hakarak kargu sira ne’ebe FRETILIN la fo’o, PD tamba CNRT mengecewakan iha tinan rua liu ba ho remodelasaun entaun sira naran de’it, saida maka oferese ba sira, sira prontu de’it. Ho nune’e maka hanesan Katuas Taur dehan se maka hari partidu lakohi ukun ne’e bosok, ami aceita teb-tebes liafuan ne’e. Ita nia kamarada Alfredo ho Mauk Moruk mate tamba hakarak ukun laho partidu nune’e se hakarak ukun tenke harii partidu atu nune’e iha konstituisaun nia oin legal no laiha ema ida maka bok ita. Ho ida ne’e ba BK no AMP hotu-hotu kanteng poder, mas hotu-hotu iha interesse ba povu ida ne’e ou hotu-hotu iha interesse ba Estadu ida ne’e se BK dehan AMP laiha interesse do Estadu ne’e BK mos tenke husu fali ba nia ann; “Hau iha interesse duni ka lae ba povu ida ne’e”. Se BK dehan AMP kanteng poder, husu fali ba nia an “Hau Kangteng ba poder ka lae” keta halo tamba hau nia kangteng ne’e maka halo governasaun ida ne’e sai hansa ne’e.

*Alberto Soares Menezes
Maloa, Ailok Laran Dili, Timor-Leste

Sem comentários: