GOVERNU HO PN BUKA SOLUSAUN FRAKEZA ELEISAUN

Parlamentu Nasional (PN) ho Governu sei halo diskusaun hodi identifika frakeza sira ne’ebé mak akontese iha prosesu eleisaun prezidensial, foin lalais ne’e.

Prezidenti Republika (PR), Taur Matan Ruak, mos preokupa kona-ba lalaok eleisaun ne’ebé porvolta 32,8% eleitores la partisipa iha eleisaun ne’e.

Prezidenti Parlamentu Nasional, Adérito Hugo da Costa, hateten, iha tempu badak PN ho Governu sei halo diskusaun hodi buka solusaun.

“Ami haree tok oinsa  halo identifikasaun ba situsaun ida ne’e para depois buka solusaun,” hateten Aderito Hugo, ba Jornalista sira hafoin enkontru ho Prezidenti Republika iha Palasiu Prezidensial, Kinta (23/03/2017).

 Iha fatin hanesan, Primeiru Ministru Rui Maria de Araujo husu ba sidadaun hotu-hotu tenke lori kartaun eleitoral hodi halo aktulizasaun iha Servisu Tekniku Administrativu Elietoral (STAE) para nune’e to’o loron eleisaun bele iha desizaun bele fasilita vontade popular ba eleisoens.

PM Rui de Araujo informa, baze dadus STAE nian hatudu katak katak eleitores barak mak la ba halo ninia aktualizasaun tanba ne’e ida-idak ba vota iha nia moris fatin.

PM Rui dehan sidadaun ne’ebé mak lá vota tuir dereitu politiku siviku ne’e ninia direitu, tanba sidadaun balun mos iha kartaun eleitoral  besik sentru votasaun lá ba vota ne’e opsaun, tuir konstituisaun lei votu ne’e direitu ida maibe la’os obrigatoriu signifika ne’ebé mak la ba vota laiha sansaun.

“Iha pais balun ne’ebé mak lá ba vota sansaun iha, maibe Timor laiha, ita Timor opta direitu atu vota ne’e apenas de direitu, no la’os dever obrigatoriu ida,” hateten PM Rui Maria de Araujo.

Sei termina data eleisaun jeral

Primeiru Ministru (PM) Rui Maria de Araujo,  mos informa katak, kalendariu data eleisaun jeral nian iha tinan 2017 ne’e sei termina antes loron 80 ba eleisaun.

“Iha Abril nia laran, Prezidenti Republika foti ona desizaun ba loron eleisaun jeral nian,” informa PM Rui Maria de Araujo.

Alterasaun ba lei eleisaun rasik, PM Rui hateten, iha ona Prezidenti Republika (PR) nia meza leten, maibe sei hein apresiasaun husi PR rasik.

Antes ne’e, Prezidenti PN, Adérito Hugo da Costa hatete dekretu lei 5 maka intrega ona ba Prezidenti Republika hodi halo promulgasaun hanesan prosesu prospota lei pensaun vitalisia iha  korespondensia Prezidenti ho Tribunal nian, iha mos dekretu lei eleisaun parlamentar.

Lei tolu seluk mak pakote lei rai nian, proposta lei titular beinz i moves, proposta lei supervisaun ou lei ordenamentu teritorial nian iha ona Prezidenti hein deit promolgasaun.

“Asuntu seluk mak konaba kalendariu eleisaun parlamentar ninian Prezidenti sei haree hela ba regras ne’ebé mak iha atu oinsa dekreta data ba eleisaun ninian,” informa  Aderito Hugo.

Nune’e mos, Xefi bankada FRENTI Mudança, hanesan mós kandidatu Prezidenti Repúblika ho númeru sorteiu 5, José Luis Guterres hateten katak, sistema eleitoral iha Timor Leste (TL) haburas korupsaun.

José Luis hatutan, sistema eleitoral TL haburas korupsaun, tanba realidade hatudu katak, kandidatu Prezidenti Repúblika balu, no partidu ki’ik oan sira ne’ebé mak hakarak kompete iha eleisaun, depende liu ba doasaun osan husi doador.

“Ida ne’e tanba ita depende de’it ba doasoens, aban bainrua ema sira ne’ebé fó osan ne’e, sei ba sisi iha polítiku sira ne’ebé eleitu katak, ha’u uluk apoiu imi, nusa mak agora iha projetu ruma la fó ba ami. Entaun ida ne’e mak komesa hamosu ona prosesu korupsaun,” katak José Luis Guterres, aktual deputadu husi bankada FRENTI Mudança ne’e iha konferensia imprensa, iha bankada FRENTI Mudança Parlamentu Nasionál, Kinta (23/03).

Nia haktuir,  Estadu presiza altera lei ne’e ho prosesu ida katak, Governu bele kria fatin ne’ebé povu bele konsentra iha ne’eba, kandidatu sira bele ba iha fatin ne’e  oras ida rua atu hato’o sira nia kompromisu.

Nia esplika, situasaun ida ne’e atu permite ema ne’ebé laiha osan, la presiza hanoin atu fó hahan no bee ba ema, tanba Estadu mak kria ona kondisaun.

Tanba ne’e, José Luis dehan, atu evita situasaun sira hanesan ne’e, Estadu tenki kria kondisaun ba kandidatu sira ne’ebé laiha osan, hodi kandidatu sira ne’e, labele depende ba doasaun osan husi ema seluk.

“Ita presiza fó informasaun ba Suku sira, tanba ami hatene iha fatin balu, ema la ba vota tanba sira laiha informasaun ne’ebé atentadu.  Prosesu eleisoens ita iha Timor Leste ne’e, iha mós des-igualadades partisipasaun partidus polítiku ne’ebé kandidatu. Ida mak des-igualdades entermus finanseirus,” katak José Luis.

Nia haktuir, se prosesu ne’e kontinua, aban bainrua povu nia oan ne’e, nunka bele aspira atu sai kandidatu ba Prezidenti Repúblika, tanba presiza osan barak tebes.

José Luis mós afirma, realidade hatudu katak,  direitu povu atu tuir votasaun ne’e, Governu tenki haree sentru votasaun ne’e, labele dok, tanba povu laiha meus atu la’o dok hodi oferese sira nia votu.

“Buat sira ne’e fó hanoin ita para ita muda sistema, tanba ita nia populasaun mós hakarak partisipa iha eleisaun ne’e, mas dalaruma fatin votasaun dok, sira laiha meus atu ba to’o iha ne’eba. Tanba ne’e mak ita presiza haree didi’ak, ema 200.000 etal mill ne’ebé mak la partisipa, no ha’u hanoin Governu tenki haree buat ne’e, para iha eleiaun parlamentar, labele tan ema barak la partisipa,” dehan José Luis.

Iha sorin seluk,  Xefi bankada CNRT, Natalino dos Santos hateten katak, ida ne’e servisu STAE no Governu nian.

Natalino hatutan, atividade sira hanesan ne’e, sempre iha lamentasaun husi povu, maibé tenki hatene katak mós, nasaun Timor Leste ne’e, nasaun foun.

“Maibé ha’u haree katak, ida ne’e esforsu tomak Governu nian, li-liu orgaun eleitoral nian ne’ebé mak halo preparasaun, maibé ida ne’e mak ita nia kbi’it. Sira ne’ebé mak la ba vota, tanba ita nia lei rasik la obriga sidadaun atu ba vota,” dehan Natalino.

Maibé Natalino dehan, nia apresia tebes povu Timor Leste, tanba antusiasmu tebes hodi ba vota hodi hili sira nia Xefi Estadu.

“Ita labele fó sala ba STAE, maibé ita fila fali atu haree no estuda lacunas sira ne’e, depois mak bele halo melloramentu iha prosimu eleisoens mai,” afirma Natalino.

Hatan kona ba, haree ba númeru eleitores ne’ebé mak la vota iha eleisaun Prezidensial ne’e, bele fó impaktu ka la’e iha eleisaun Jeral Parlamentar, liga ho bareira 4% ne’ebé mak Parlamentu Nasionál aprova foin lalais ne’e, Natalino dehan, labele foti fali eleisaun Prezidensial atu sai fali komparasaun ho eleisaun Parlamentar.

Nia esplika, eleisaun Prezidensial ne’e, atu hili ema ida de’it ba povu nia Xefi Estadu, no eleisaun Parlamentar ne’e, atu hili reprezentante povu nian iha Parlamentu Nasionál, no karik hetan fiar husi partidu, sei forma mós Governu atu sai jestor ba Estadu ida ne’e.

Tanba ne’e mak, antes atu halo eleisaun Parlamentar ne’e, Partidu polítika hotu sei lori sira nia programa hodi ba hato’o ka fa’an atu povu bele intende.

“Ne’ebé ha’u haree eleisaun Parlamentar sei masimu liu, tanba militantes no apoiante sira sei haree ba partidu nia programa ne’ebé mak afeita ba sira nia moris, dezenvolvimentu nasionál. Tanba ne’e ha’u haree katak, partisipasaun eleisaun Parlamentar ne’e, sei masimu liu tan,” afirma Natalino.eus/cos

Jornal Nacional Diário