SISTEMA LEGAL NO JUDISIÁRIU IHA TIMOR-LESTE, HUSU SIDADAUN HOTU-HOTU TENKE HAKRUK BA LEI INAN KONSTITUISAUN REPÚBLIKA DEMOKRÁTIKA TIMOR-LESTE

(Artigu ida ne’e refere liu ba Krime Korruptor sira la kopera ho Justisa)

Husi: Moisés Vicente

Instituisaun judisiáriu, sistema lei no judisiáriu iha Timor-Leste nudar instituisaun importante ne’ebé mak tau matan no suporta iha área justisa nian hodi fó julgamentu ba ema sira ne’ebé hamrook no buka justisa. Papél jurisdisionál Timor-Leste nian ne’ebé hakerek iha konstituisaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste artigu 118, 1). Tribunál sira mak órgaun soberania ne’ebé iha kompeténsia atu hala’o justisa hodi povu nia naran. 2). Wainhira hala’o nia papél, tribunál sira iha direitu atu servisu hamutuk ho autoridade sira seluk. 3). Desizaun ne’ebé mak tribunál sira fó ona tenke halo tuir no soi kbiit aas liu desizaun autoridade sira seluk nian. Iha artigu 119 Konstituisaun RDTL hatete Tribunál sira independente no sira sei halo tuir deit Lei-inan no lei-oan sira haruka. No mós artigu 120 konstituisaun RDTL Tribunál sira labele halo ukun ka norma ne’ebé kontra Lei-inan eh PRINSIPIU sira ne’ebé konsagra iha nia laran.

Podér instituisaun judisiáriu, podér judikativu mai husi dalen Latina judiciariu nu’udar podér mak iha kbiit hodi kontrola lala’ok lei nian rasik. Papél jurisdisionál ne’e juís sira nia deit, ne’ebé simu papél tuir lei haruka iha konstituisaun RDTL artigu 121 alinea 1 iha prespektiva estadu direitu, poder judikativu ne’e iha sentidu rua;

Dahuluk, podér atu kontrola implementasaun lei ne’ebé mak ezekutivu implementa. Ne’e duni jeralmente, podér atu hala’o kontrola ba servisu ezekutivu ne’e hanesan ideia ne’ebé adopta husi teoria trias politika Montesquie. Judikativu ninia servisu mak halo kontrolu no ikus mai foti desizaun balun ne’ebé presiza halo sobre hahalok no lala’ok  ezekutivu nian ne’ebé mak konsidera la’o la tuir lei. Iha kontestu foti medida ka desizaun ruma sobre ezekutivu nian, judikativu la’os deit haree iha administrasaun nian, maibé mós fó autoridade ba judikativu atu foti medida ruma hodi rezolve problema ne’ebé mak akontese.

Ba daruak, signifika katak judikativu ne’e rasik nudar podér ne’ebé  mak atu kontrola implementasaun lei to’o iha baze. Signifika katak produtu lei ne’ebé deit mak eziste iha nasaun ida, instituisaun judikativu nia autoridade tomak atu halo kontrolu. Konseitu jerál atu halo kontrolu ne’e la’os deit ba instituisaun maibé mós ba privadu sira hotu. Kompeténsia ne’e iha nasaun barak mak adopta. Haree ba podér judikativu ne’ebé mak nia interpretasaun ne’e la’os deit hakarak fó maka’as ba pesoál sira ne’ebé mak viola lei, maibé mós ba distorsaun ba produtu lei hotu ne’ebé mak instituisaun lejizlativu. Tanba ne’e mak interpretasaun ba podér judikativu ne’e luan tebtebes. Tanba ne’e mak atu halo kontrolu ba produtu lei ruma, nuda’ar kompeténsia no responsabilidade tomak judikativu nian.         

Matenek na’in balu nian fó definisaun ba lei katak, tuir E. Utreccth, S.H definisaun lei mak hanesan lei sira ne’ebé deit mak halibur hamutuk sai ida deit, hanesan dekretu-lei no sansaun sira  seluk ne’ebé mak regula ema nia moris; liu-liu sobre regulamentu ne’ebé mak eziste iha komunidade ida nia leet no mós komunidade sira ne’e tenke hakru’uk no obedese ba lei ne’e. Entertantu J.C.T Simorangkir noWoerjono Sastro Pradono S.H katak lei ne’e rasik nudar regulamentu ne’ebé mak iha karateristiku hodi obriga ema ne’ebé hakarak viola lei ne’e, nia mós sei hetan sansaun tuir lei haruka. Prinsipiu legalidade ne’e mak hanesan hahalok estadu, governu nian ka hahalok povu sira ne’ebé mak atu halo buat ruma, tenke tuir lei no sistema ne’ebé mak eziste iha nasaun ne’e rasik. Lei ne’e rasik regula ema nia atividade, oinsa ema foti desizaun ruma no oinsa lideransa sira foti desizaun tuir regulamentu ne’ebé mak eziste ofisial iha nasaun ida. Lei ne’e rasik iha karateristika hakuak ema hotu, maibe mós limiti ema nia hahalok.

Justisa tuir definisaun sientista sira nian, justisa tuir Thrasymachos, filózofu Gregu nian ne’ebé defini katak justisa tuir ninia hanoin justisa ne’e rasik atu defende interese ema ne’ebé mak iha podér. Signifika katak ukun na’in sira ne’e nudar ema ditadura ne’ebé mak obriga ninia hakarak ba povu nu’udar lei ne’ebé mak aas liu no justu duni, tanba fó duni vantajen ba ninia interese. Justisa tuir Plato (427-347 antes Cristo) hatete katak estabilidade ne’ebé mak eziste duni entre grupu sira no mós entre entidade ánimu sira nian. Tuir Aristoteles (384-322 antes Cristos) fahe justisa tuir karaterístiku haat: Ida, justisa distributivu (Keadilan distributif) signifika katak justisa ne’ebé iha relasaun ho distribuisaun hahalok diak, moris diak, serbisu, no mós tuir kapasidade ema ida-idak nian. Rua, justisa komutativa (Keadilan komunitatif) hanesan justisa ne’ebé iha relasaun ho igualdade ne’ebé ema hotu simu la’os haree husi ema nia hahalok diak. Tolu, justisa nudar distinu naturál (Keadilan kodrat alam) hanesan justisa ne’ebé mai husi lei destinu naturál. Haat, justisa konvensional nudar justisa ne’ebé mak kesi metin sidadaun hotu, tanba justisa ne’e rasik nudar dekretu-lei ne’ebé mak prodús husi ukun na’in sira, ne’e sorin ida.         

Husi sorin seluk, sidadaun Timor-Leste ou eis membru Governu ne’ebé halo abuzu poder no halo krime korrupsaun. Ita liga  justisa tuir definisaun husi Plato no Aristoles se ita prega kontekstu Timor-Leste nian, iha ne’ebé durante ne’e fó sai manas los iha mídia Nasional, mídia Internasional no ONG Sosiedade Sívil katak iha eis Membru Governu Kuartu to’o Kintu (IV-V) Governu Konstituisional balu iha mandatu eis Primeiru Ministru Xanana Gusmão nia tempu, balu halo kazu krime Korrupsaun. Maibé eis membru Governu refere bolu husi Tribunál Distrital Dili (TDD) no Komisaun Anti Korrupsaun (KAK) lakoi hatan nia sala ne’ebé eis membru Governu ne’e halo krime korrupsaun. Iha konstituisaun RDTL  artigu 113 hatete mos los ona katak, Governu nia membru hatán kona-bá krime, 1). Wainhira membru Governu ida akuzadu loloos ba krime, ne’ebé bele simu kastigu iha kadeia boot liu tinan rua nian, tenke para hala’o servisu atu bele foti prosesu.

Tuir ha’u nia hare’e katak, ho impedimentu ne’ebé eis Primeiru Ministru Xanana Gusmão halo ne’e mós komete krime la partisipasaun tuir artigu 286 Kódigu Penál (KP). Iha artigu 286 ne’e hateten katak “Ema ne’ebé, iha tiha ona koñesimentu katak ema ruma halo krime públiku ruma no iha obrigasaun atu halo partisipasaun, la partisipa ida sei hetan pena konaba krime ne’ebé nia subar no nia limete mínimu no másimu tun tiha datoluk rua”. Perguntas mak ne’e, tansaida mak eis membru Governu halo tia korrupsaun ne’e la kumpriLei? Se tuir lolos sidadaun sese deit ou eis Membru Governu sese deit  iha rai ida ne’e tenke hakruk ba Lei. Mesmu que nia Prezidente da Repúblika, Primeiru Ministru, Prezidente Parlamentu Nasional, Prezidente Tribunál Rekursu, povu kiik tenke hakruk ou kumpri hotu ba Lei. Nudar sidadaun ida diak iha rai ida ne’e tenke sidadaun hotu-hotu tenke partisipa pasiva iha kualker akuzasaun ne’ebé bolu husi Ministériu Públiku atu tuir ba julgamentu iha Tribunál.

Rekomendasaun, autor ba artigu ida ne’e husu ba Parlamentu Nasional bele ka lae aprova lalais Lei Komisaun Anti Korrupsaun (LKAK) nian ne’ebé agora sei rai hela iha meja Parlamentu Nasional. Ho nune’e Lei Komisaun Anti Korrupsaun iha ona ekipa investigador KAK nian bele ba investiga eis membru governu ne’ebé la tauk Lei krime Korrupsaun. Iha lian Bunak, ami dehan “en na muk wano na aci, lei na io wa gene”.

Referénsia:

a. Lei Inan Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste, Lei Kódigu Penál Timor-Leste no Lei Kódigu Prosesu Penál.

b. Sosiedade Sívil Konsidera Eis Ministra Finansas, Emilia Pires, Bo’ot Liu Fali Lei iha rai doben Timor-Leste, basaa sai ona arguida ba iha kazu Korrupsaun, Emilia sei kontinua lao livre. Asesu iha Jornal Suara Timor Lorosae, loron 25 Fevereiru 2015.

c. Hahu Hosi PR To’o Dasa Rai Tenke Iha Lei Nia Okos. Asesu iha loron 25 Fevereiru 2015. http://opinitimor.blogspot.com/2015/02/hahu-hosi-pr-too-dasa-rai-tenke-iha-lei.html

d. Eis Primeiru Ministru Xanana Gusmão Akujadu Halo Krime. Asesu iha Jornal Timor Post, loron 24 Fevereiru 2015.http://www.diariutimorpost.tl/berita-xanana-kontinua-hetan-kritika-hosi-sosiedade-sivil.html

e. Primeiru Ministru Rui Maria de Araújo Orienta Membru Governu Hotu-Hotu hodi Aprezenta Rikusoin ba Instituisaun Judisiáriu. Asesu iha Jornal INDEPENDENTE, loron 24 Fevereiru 2015.

f. Bandu Tomas Cabral ba Tribunal Distrital Dili (TDD) no Komisaun Anti Korrupsaun (KAK), Asian Justice and Rights (AJAR) Konsidera Xanana Gusmão Komite Krime. Asesu iha Jornal Nacional Diário, loron 24 Fevereiru 2015.

g.      Xanana Saran A’an Hodi TDD Liberta Pasaporte Emilia. Asesu iha Internet TEMPO SEMANAL, loron 24 Fevereiru 2015.http://www.temposemanal.com/nasional/xanana-saran-a-an-hodi-tdd-liberta-pasaporte-emilia

Corrupção em Timor-Leste não precisa de leis fortes mas de forte implementação das leis-PM. Asesu iha Internet PÁGINA GLOBAL, loron 24 Fevereiru 2015. http://paginaglobal.blogspot.pt/2015/02/corrupcao-em-timor-leste-nao-precisa-de.html?spref=fb, http://noticias.sapo.tl/tetum/info/artigo/1432241.html 

i. Primeiru Ministru Foun Rui Maria de Araújo Labele Tauk, Espulsa Membru Governu Foun Wainhira Komete Korrupsaun. Asesu iha Jornal TIME Timor Magazine, edisaun Fevereiru 2015.

j. Cela Institusi karena Ambisi, “Hukum” bukan Kebal Hukum. Asesu iha Jornal TIME Timor Magazine, edisaun Fevereiru 2015. 

Husi: Moisés Vicente - Alumni: Universidade da Paz (UNPAZ)-2008 - Telefone: +670 77291406