Taur Vs Xanana & Marí, Tanbasá Ohin Loron Soe Malu?

Xefi Estadu Maior Forsas Armadas, Maijór Jenerál F-FDTL, Lere Anan Timur hateten problema ne’ebé mosu iha ita nia leet ohin loron ne’e la’os órgaun soberanu sira maibé entre Xanana ho Taur.

“Problema ne’e entre Taur no Xanana. Problema la’os tanba korupsaun, problema la’os privadu, problema kondusaun distinu nasaun nian no liafuan naksalak,”  Lere Anan Timur hato’o kestaun ne’e bainhira hato’o mensajen iha seremónia enseramentu kongresu veteranus nian iha Sentru Konvensaun, Merkadu Lama, Díli, Kinta (03/03/2016).

Lere dezafia katak Xanana atu lori Taur ba Tribunál ou Taur atu lori Xanana ba Tribunál. Tuir nia, bele lori malu maibé iha dúvida boot tanba sé lori ba Tribunál bele deside ka lae? Lere dehan, ohin loron ita hotu serbisu ho lei maibé ema nia interpretasaun maka oi-oin.

“Ha’u la fiar katak sira atu lori malu ba Tribunál. Sé lori ba Tribunál ha’u la fiar katak Tribunál atu julga sira. Tanba kuandu ita ba Tribunál ida tenke sala ida tenke loos. Loos hotu ha’u la fiar. Sala hotu mós ha’u la fiar,” nia akresenta.

Eis Guierilleiru ne’e dehan uluk tanba funu sira la soe malu, tanbasá ohin loron sira soe malu. Krize 2006 fahe ona ita, loromonu no lorosa’e, ne’e la’os mosu de’it maibé sempre ema ruma maka fábrika krizi ne’e.

Nia esplika problema ohin loron labele lori to’o ona ba veteranu sira. Veteranu tenke hatudu lisaun ba jerasaun foun sira. Sé veteranu sira fahe malu entaun nasaun ne’e sei la hakmatek—ema barak maka sei terus tan iha tempu ukun án ne’e.

Uluk, Xanana ho Taur lidera funu hotu ona, maibé atu lidera nasaun ne’e nunka ramata hosi jerasaun ba jerasaun veteranus sira nia naran sei morin ba bei-beik.

Iha parte seluk, Bispu Dioseze Baucau Don Basílio do Nascimento dehan polémika ida ne’e hanesan teste ida ba órgaun soberania sira nia maturudade no mós ba povu nia maturidade. Liu-hosi buat hirak ne’e ita bele dehan katak rai nakadoko maibé depois buat hotu-hotu kalma, ita hotu kalma, povu hakmatek.

“Ha’u gosta maka ne’e, populasaun maduru, populasaun la book-án. Ha’u hanoin katak buat ne’ebé hosi veteranu sira no Parlamentu, hosi jornál sira, ha’u haree ideia hotu-hotu la hanesan. Buat ne’e fou-foun halo ema tauk, parabéns ba povu,”  Bispu Dioseze Baucau, Don Basílio do Nascimento hato’o kestaun ne’e molok ramata inkontru ho Prezidente Repúblika iha Dioseze Díli, Lecidere, Sesta (04/03/2016).

Don Basílio konsidera katak liafuan Prezidente altu majistradu nasaun nian no fatin ne’ebé prezidente hili atu hato’o mensajen maka Parlamentu. Tanba ne’e, prezidente la ba ko’alia arbiru, prezidente hatene kle’an kona-ba realidade povu Timor.

“Prezidente iha liberdade, ita hotu-hotu iha liberdade espresaun no ha’u hanoin katak buat ne’ebé prezidente hateten ne’e kala prezidente haree ho matan, prezidente rona no bele iha dadus. Ha’u hanoin katak Prezidente la’os ko’alia arbiru de’it,” Don Basílio esplika.

Hatán kona-ba oinsá igreja nia haree dalan saida maka bele rezolve problema refere? Don Basílio hateten “Igreja maka atu ba túr hamutuk la presiza ida. Ema hirak ne’e mesak boot, mesak katuas, mesak adultu. Ne’ebe, ka’er ba livru ekleziástiku katak iha tempu ba buat hotu-hotu, iha tempu atu moris iha tempu atu mate, iha tempu atu kuda iha tempu atu ku’u, iha tempu atu hirus, iha tempu atu dame malu, iha tempua atu oin suar, iha tempu atu oin mamar”.

Deputadu no mós nu’udar portavóz bankada FRETILIN, Francisco Miranda Branco hateten, polémika ne’e mosu tanba kestaun interpretasaun konstituisaun nian maka hodi hamosu polémiku públiku entre instituisaun Governu, Parlamentu no prezidente da Repúblika. Ne’eduni, atu rezolve problema ne’e só Tribunál Rekursu maka bele interpreta finalmente hodi haree hosi parte ne’ebé maka halo interpretasaun di’ak no loloos ba konstituisaun.

Nune’e mós, Veteranu José Agustino Sequeira “Somocho” hateten, mosu dezintendimentu balun ba desizaun ne’e tanba iha dezkontrolu oituan hodi foti desizaun. No, parte balun dalaruma instituisaun estadu ninian hanesan defeza ho órgaun soberania sira ladun iha koordenasaun serbisu di’ak.

Maibé, akontese tiha ona ne’e tuir nia la signifika katak ita atu sobu tan ita nia nasaun. Nia mós fiar ba líderes nasionál sira tanba kompara hanesan uma ida karik, sira maka harii hodi tau ai-rin no buat hotu-hotu. Ne’eduni, nia la fiar katak sira maka atu sobu fali.

“Problema ne’e ba ami hanesan veteranus ami nia obrigasaun maka ami hakarak dada sira hamutuk hodi re-estabelesse fila-fali sira nia domin no unidade hanesan uluk iha funu laran ami sei hamutuk hodi rezolve problema ne’ebé mosu,” dehan veteran ne’e iha Muzeu Nasionál Rezisténsia, Díli, Sábadu (05/03/2016).

Nia mós lakohi fó komentáriu ba desizaun ne’ebé Prezidente Repúblika hasai, maibé entre sira órgaun soberania maka bele túr hamutuk hodi haree sé maka ultrapasa kompeténsia sira ne’ebé konstituisaun fó. Maibé, sé sira hotu-hotu hakarak defende sira nia pozisaun, maka Tribunál sai hanesan jurista ida hodi haree sé nian maka loos no sala.

Tuir deputadu bankada Partidu Demokrátiku (PD), Virgílio Hornai katak, Xanana, Marí Alkatiri no Taur Matan ruak hanesan figura rezisténsia nian ne’ebé sai hanesan modalidade ida atu fó  esperansa ba hotu-hotu katak sira maka fundadór estadu no nasaun nian. Ne’eduni, sira laiha hanoin át ruma ba nasaun no povu ida ne’e.

Entretantu, Diretór ONG Luta Hamutuk, Merício Akara hateten polémika entre Taur, Xanana no Alkatiri labele kontinua tan ona tanba TL ohin loron presiza dezenvolvimentu, presiza hakmatek, páz no estabilidade.

“Tenke tau interese nasaun ne’e iha sira na’in tolu (Taur, Xanana no Alkatiri) nia leten. Labele uza na’in tolu nia sentimentu, interese pesoál entaun nasaun ne’e tendénsia polítika kontinua tan. Ne’ebe, sira na’in tolu  hanoin katak sira nia interese la boot liu nasaun, la boot liu interese povu, la boot liu fundu minarai ne’ebé maka atu maran ona ne’e,” akara tenik.

Merício esplika katak Xanana, Alkatiri no Taur tenke halo reflesaun atu bele salva nasaun ne’e, salva integridade estadu, salva fundu petrolíferu ne’ebé atu maran dadauk. Nasaun ne’e ita sura ba mai iha sira na’in tolu nia liman.

“Ami laiha interese atu sira na’in tolu ne’e atu tún ou sa’e maibé ami nia interese maka sira na’in tolu tenke di’ak, iha integridade nafatin lori nasaun ne’e hakmatek, sira deskansa mós ho di’ak tanba sira mós katuas ona,” nia informa.

Merício dehan iha tinan 10 oin mai sira sei deskansa. Di’ak liu prepara án, prepara lideransa foun sira atu lidera nasaun ne’e, duké sira istori malu bebeik nune’e ema seluk bele hamnasa ba sira na’in tolu (3). (Efrem/Jon/Júlia)

Matadalan