HIAM Health: Malnutrisaun Problema Seriu

Organizasaun Hamutuk Ita Ajuda Malu (HIAM Heatlh) husu governu atu labele haree problema malnutrisaun hanesan problema ki’ik ida iha Timor –Leste, tanba futuru Timor sei laiha kuandu gerasaun foun sira sofre malnutrisaun.

Diretora HIAM Health, Rosaria Martins da Cruz  hateten tuir peskiza Demography Health Survey iha tinan 2010 hatudu katak iha 58% maibe iha tinan 2013 tuir peskiza husi Timor-Leste food and nutrition survey nian tun kedas ba 50.2%.

Maske nune’e, nia nafatin husu governu atu fo prioridade no atensaun seriu liu tan ba problema ne’e, tanba malnutrisaun problema ne’ebe seriu no fo ameasas ba futuru Timor –Leste nian.  

“Ba fiziku ne’e la’os problema, maibe ba sira nia mentalidade no IQ (kakutak) ne’e mak problema bo’ot,” nia preokupa, iha nia servisu fatin Aimutin, Dili. 

Tanba tuir nia, labarik ne’ebe sofre ona malnutrisaun, nia dezenvolvementu intermus kakutak sai tarde liu kompara ho labarik ne’ebe saudavel, tanba malnutrisaun afeta direita ba labarik nia kakutak. 

Tanba ne’e, nia konsidera malnutrisaun problema seriu iha Timor –Leste, tanba esperiensia HIAM Health liu husi programa screening iha komunidades haree labarik idade (0-5) barak mak sofre ona malnutrisaun. 

HIAM Health mak organizasaun local ne’ebe durante ne’e servisu maka’as iha area edukasaun nutrisaun, no tau matan ba labarik malnutrisaun sira liu husi sentru rehabilitasaun. 

Tuir Timor –Leste food and nutrition survey (FNS) 2013, hatudu katak malnutrisaun tipu stunting (badak) aas iha munisipio Ermera ho presentagen 65% kompara ho munisipio seluk. 

Iha parte seluk Xefe Departamentu Nutrisaun Ministerio Saude, doutora Orlinda dos Reis Albino hateten problema malnutrisaun ne’e responsabilidade husi multi sektoral, la’os Ministerio Saude mesak. 

“Ita presiza reforsa liu tan intervensaun sektoral ne’ebe la’o ona atu ita bele redus taxa mortalidade ne’ebe kauza husi malnutrisaun,” nia hateten. 

Kada fasilidade saude, nia hateten iha ona koordenador nutrisaun ne’ebe iha responsabilidade halo akonselamentu ba inan sira no fahe informasaun kona ba diversifikasaun aihan ba komunidades. 

Nia informa, grupo aihan tolu ne’ebe presiza konsumu lor-loron mak aihan fo protesaun hanesan manu-tolun, na’an, fore keli, fore rai, koto no aihan fo forsa (batar, feuk, aifarina, fos/etu), tanba iha karbon inklui aihan haburas hanesan modo tahan no aifuan. 

Nia dehan, malnutrisaun la’os deit problema ba saude maibe sei fo mos impaktu ba dezenvolvimentu ekonomia nasaun nian, tanba estado sei hasai kustu bo’ot liu tan hodi halo tratamentu ba moras komplikasaun seluk.  

Iha tinan 2010, governu hasai deklarasaun ida naran deklarasaun Comoro ne’ebe asina husi ministerio xave sira (Ministerio Agrikultura e Peskas, Edukasaun, Saude, Infra-estruturas no seluk tan). 

Deklarasaun ne’e define klaru intervensaun ne’ebe kada ministerios presiza halo hodi hadia situasaun nutrisaun iha Timor –Leste, maibe implementasaun seidauk maximu. 

Primeiru Ministru, doutor Rui Maria de Araujo, iha nia diskursu foin lalais iha Timor-Leste Development Partnership Meeting, katak tinan oin (2017) governu sei fo prioridade ba setor agrikultura liu –liu atu kombate hamlaha no malnutrisaun iha Timor –Leste. 

The Dili Weekly