Uza Patrimóniu Estadu ba Interese Privadu ne’e “Krime”

DÍLI - Ohin loron públiku preokupa ho atetude funsionáriu publiku balun ne’ebé utiliza patrimoia estadu ba interese privadu nian liu – liu foin lalais ne’e iha ema balun konsege halo publikasaun foto iha media Sosial kona ba patrionia estadu hanesan Kareta Estadu balun para iha Hotel balun iha Kupang -Indonesia.

Patrimonia estadu hirak ne’e deskonfia pesoál funsionáriu públiku balun utilize ba interese privadu balun ba nia atividade ne’ebé for a hosi territóriu Timor-Leste. Ho aktu refere Sosiadade Sivíl Luta Hamutuk husu institusaun relevante atu halo investigasaun tanba utilize patrimonia estadu tama iha krimi ne’ebé previu ona iha lei rasik.

“Tuir Luta Hamutuk nia hatene Patrominiu Estadu bainhira hala’o servisu no iha tempu sabadu no domingu tenki iha lisensa husi instituisaun refere,viajen ida foin lalais ankontese ema balun lori kareta estadu ba iha Kupang Indonezia problema ida ne’e ema hotu seidauk hatene loloos ninia kronolojia ne’e oinsa, maibé karik ida ne’e akontese duni ida ne’e krime,” dehan Diretór Ezekutivu Luta Hamutuk, José Alves da Costa ba jornalista BT iha edifisíu Luta Hamutuk Farol, Dili, (23/01/2019).

Nia haktuir tan katak, bainhira kareta hirak ne’ebé sira lori hetan aútorizasaun husi instituisaun nian hodi ba hala’o atividade servisu ruma iha Kupang nia sente ida ne’e la’ós sai kestaun maibé bainhira tanba de’it iha poder ne’e konsidera krime. “Maibé atu hateten de’it katak, sekuandu ba hetan lisensa ka aútorizasaun husi Instituisaun refere hodi ba halo servisu iha Kupang ha’u hanoin ida ne’e la’ós kestaun maibé uza de’it kareta estadu hirak ne’e tanba de’it poder ida ne’e ita bele dehan krime tama ba kategoria hanesan abuzu de podér,”tenik nia.

Uza Patronimiu Estadu ba asuntu privadu konsidera krimi tanba ne’e presiza halo investigasaun maibé labele halo defamasaun molok investigasaun fó sai kronolojia husi kazu ne’e. “Ida ne’e presiza mós halo investigasaun husi KAK, no ita hein investigasaun husi IJE ne’ebé hodi hatene lolos kazu ida ne’e labele halo ona defamasaun ba sira bainhira seidauk hatete ninia kronolojia,”dehan diretór ne’e.

Sosiedade Sivil ne’e mós sujere ba Governu tenki atende kazu ida ne’e ho seriu atu nune’e bele sai lisaun ba sira seluk atu labele repete tanba kareta Estadu ne’e kareta Povo nian bainhira atu uza tenki uza ba nesisidade Povo nian labele uza ba privadu. Tan ne’e nia Espera katak, prosesu investigasaun sei lao ho diak no sei hetan justisa no idan e’e la signifika katak sira ne’ebé lori kareta Estadu refere sala ona maibé presiza investigasaun klean hodi hatene ninia lalaok.

Entretantu, nia informa mós katak, kazu uza Patronimiu Estadu la’ós de’it foin akontese maibé sempre akontese iha tinan 2016 no liu husi Governu konsege bandu ona funsionariu sira uza kareta estadu ba para iha uma, no loron sabadu ho domingu kareta hirak ne’e para de’it iha edifisiu, maibé sistema hirak ne’e la kontinua aplika.

“Kareta Estadu ema nafatin uza iha tempu la servisu hodi tula familia ida ne’e tanba la iha kontrolu husi instituisaun refere, instituisaun mak fraku no dalaruma mós sira servisu hamutuk,” deskonfia nia. Ho problema refere nia fiar katak, VIII Governu sei resolve kazu ida ne’e ho seriu no Governu mós iha komitmentu tanba Primeiru Ministru Taur Matan Ruak mós koa’lia hela de’it katak, atu reunifika Patrominiu Estadu signifika atu regula fila-fali oinsa sa mak atu uza kareta estadu tuir dalan.

“Se bainhira la iha kontrulu husi Governu sei iha familia balun mak uza Patronimiu Estadu ne’e tula nia familia la’o tun sa’e iha Dili laran bele mós ba to’o foho no la iha ema ida mak kontrolu no Polisia mós labele halo buat ida se bainhira la iha mandatu no mandatu atu iha tenki iha Lei se la iha Lei oinsa mak atu lao,” informa nian.

IJE hari’e ekipa Rekolla Dadus 

Relasiona ona ho problema refere oras ne’e Inspesaun Jeral Estadu (IJE) hahu harii ekipa ida hodi akumula dadus sira kona ba kareta hirak ne’ebé maka balun publika iha media Sosial foin lalais ne’e.

Tuir Inspektór Jerál Estadu (IJE) Francisco de Carvalho hateten katak realsiona ho informasaun refere oras ne’e IJE simu ona informasaun husi diresaun IJE nomos Providoria Direitu Humanus no Justisa (PDHJ) hahu rekolla informasaun no dadus sira hodi halo investigasaun.

“Iha informasaun ne’ebé mak iha Média Sosial ne’e ami nia Diretór sira hato’o mai, no mós husi informasaun husi Provedória Diretus Humanus no Justisa, agora mak ekipa ida mak atu lori asuntu ida ne’e, iha ne’ebá asumi kedas ekipa ne’e komesa rekolla informasaun no dokumentus atu hodi hatene katak kareta ne’e pretense ba intituisaun ne’ebé no mós funsionáriu sira husi ne’ebé nian,” dehan Françisco de Carvalho nu’udar Inspektór Jerál Estadu (IJE) ba Jornalista sira iha nia Kn’ar fátin Largo Lecidere Dili, Kuarta-Feira, (23/01).

Nia esplika katak husi dokumentus balun ne’e nia simu hatudu katak iha kareta balun halo duni viajen ba Indonezia Alias Kupang, no husi dokumentus balun hatudu katak kareta balun pertense ba Institutu Jestaun Ekipamentu nian.

“Husi dokumentu ne’ebé mak hatudu katak, kareta funsionáriu sira balun pertense ba Instituisaun Ekipamentus nian,Instituisaun sei la’o hela mak ami foin hahu husi loron Segunda, Tersa no ohin Kuarta sei la’o hela ami seidauk hatene los, no kareta seluk tan husi Instituisaun seluk ninian ne’ebé mak prosesu sei la’o hela mak foin bele hare,se karik hotu ami sei haruka relatóriu ba Primeiru Ministru (PM) atu bele konsidera no atensaun oinsá mak atu bele evita prevene buat sira ne’e,” klarifika nian.

Nia dehan wainhira remata rekolla informasaun no dadus iha indisu krimi haruka ba entidade relevante sira hanesan Ministériu Públiku, KAK no Komisaun Funsaun Públika atu bele restaura prosesu disiplar hasoru funsionariu ne’ebé mak desloka ba utiliza kareta estadu nian inklui mos tuir prosesu legal seluk ne’ebé previu ona iha Lei.

Nia mos afirma katak uza patrimonia estadu ba viagen Estranjeiru dala ruma PNTL Defisil atu bele haree ida ne’e tanbá iha ona autorizasaun husi DNTT no mós aseitasaun husi Embaixadór Indonezia nian, tanba atu hakat sai ba proposta no pedidu husi DNTT hodi prosesa kareta sira ne’e bele halo viajen ba Indonézia.

Ho informasaun refere nia husu ba governu no membru Guvernu iha instituisaun Públika sira liu liu Xefí no mós inklui Diresaun Nasionál Transporte Telkomunikasaun (DNTT) labele fó autorizasaun ba Funsionáriu sira atu utiliza Patrimónia Estadu hala’o viajen ba Estranjeiru bainhira asuntu partikularidade.

“Husu ba Membru Guvernu sira ne’ebé mak dadauk ne’e utiliza hela Patrimónia Estadu ne’ebé mak iha Kapitál Dili laran no mós iha Munisípiu labele utilizaPatrimónia Estadu hala’o viajen ba Estranjeiru,” katak nian.

Akademi husu investiga pessoal utiliza kareta Estadu

Alende ne’e mos iha biban seluk Reitor Universidade da Paz (UNPAZ) Lucas da Costa Rama Metan husu ba instituisaun Relevante inklui Inspesaun Jeral esttadu, Komisaun Anti Korupsaun no Ministeriu Publiku tenke halo investigasaun ba peosal ne’ebé utilize kareta estadu ba hala’o atividade rivadu iha Nusa Tenggara Timur (NTT).

Tuir Informasaun ne’ebé BT sita husi Timor Post Edikasaun Kinta – feira (24/01) Lucas hateten utilizasaun kareta estadu presiza iha justifikasaun ruma ne’ebé klaru no uza deit ba servisu estadu nia labele uza fali ba privadu. Nia hateten sekundu utilize kareta patrimoniu estadu nian entaun tenke utilize ho responsabilidade no uza tuir regulamentu sira ne’ebé mak vigora tiha ona iha Timor Leste atu nune’e labele utiliza sala sasán estadu nian.

Tuir nia katak ema hotu iha rain ne’e hatene katak sasán estadu nian ne’e povu nia maibe durante ne’e iha ema balun utiliza hela patrimonia estadu nia maibe ha halo fali atividade privadu nian.

Governu Sei Halo Investigasaun

Ho problema refere Sekretariadu Estadu Komunikasaun Sosiál (SEKOMS) Mericio Akara hateten, Sidadaun ne’ebé uza Kareta Estadu Hodi ba Hala’o Atividade Privadu sei prosesu tuir Lei ne’ebé la’o ona iha Rai laran no balun ne’ebé tempu badak sei halo investigasaun.

“Ha’u hasoru malu ona ho Primeiru Ministru Taur Matan Ruak hodi informa kona-ba asuntu ema balun ne’ebé uza kareta estadu ba hala’o viajen to’o iha Timor osidentál ne’e tanba foin lalais ne’e Parlamentu Nasionál mós hala’o intervensaun kona-ba asuntu ida ne’e,” informa Sekretariadu Estadu Komunikasaun Sosiál (SEKOMS) Mericio Akara ba jornalista sira iha Palasiu Governu, Díli, Tersa - feira, (22/01/2019).

Nia aumenta tan katak, Governu nafatin tau atensaun makas ba problema hanesan ne’e tanba Primeiru Ministru ema ne’ebé seriu bainhira rona asuntu hirak ne’ebé iha relasaun ho povo nia moris. “Informasaun hirak ne’e Governu tau atensaun liu-liu Primeiru Ministru hanesan ema ida ne’ebé sempre seriu fó atensaun ba asuntu hotu I sei halo aútuasaun ka mekanismu atu responde no bainhira informasaun ne’e loos sei investiga”tenik nia.

Eis Sosiedade sivil ne’e mós esplika tan katak, iha tempu badak sei halo investigasaun funsionariu ne’ebé uza kareta estadu ba ninia asuntu privadu tanba antese ne’e Parlamentu Nasionál deskute ona no Governu tenki halo ninia resposabilidade. 

“Investigasaun ba ema balun ne’ebé lori kareta Estadu ba iha Timor Osidentál iha tempu badak sei halo investigasaun, tanba bainhira membru Parlamentu hanesan Reprezentante Povo mak levanta asuntu ruma ne’ebé mak iha fundamentu ka ho razaun kompletu, Governu sei halo ninia resposabilidade,”dehan nia.

Nia afirma katak Primeiru Ministru Taur Matan Ruak nudar lider ida ne’ebé sempre tau matan ba ninia povo nia moris ho ida ne’e nia sempre atensaun nafatin hodi rona proekupasaun povo nian. “Primeiru Ministru sempre firme, kualker proekupasaun povo nian Governu sei nafanti fó atensaun no ninia sempre interese ba ninia povo ho ida ne’e problema hirak ne’e nia sempre konfirma”tenik nia.

Prosesu investigasaun ida ne’ebé sei hala’o iha tempu badak husi Inspesaun Jerál Estadu mak sei halo no ida ne’e sempre halo bainhira liga ona ba interese povo nian ka mal Jestaun,uza sala sasán estadu no Primeiru Ministru seriu atu haree asuntu ida ne’e, no lakoi halimar ho proekupasaun povo nian.

Entretantu tuir informasaun ne’ebé Jornalista BT hetan husi Facebook katak, asuntu lori Kareta Estadu tama to’o iha Timor Osidentál hodi ba partisipa iha festa kazamentu no kareta Estadu hirak ne’e para hela iha Hotel Grand Mutiara Kupang Indonezia, no ema balun e’ebé konsege hasai imajen hodi post iha Média Sosiál foin lalais ne’e, no asuntu ida ne’e hetan kedan intervensaun husi Parlamentu Nasionál. (BT)

Hakerek nain Venia/E-2 | Business Timor