MORFOLOJIA LIAFUAN NO LIAK-KLAKEN TETUN BALUN

Jornal Nacional, opiniaun

[nudar parte ida mak la besik 13 husi Livru Tomak entituladu: Dalen-Futar eh Futar-Dalen Tetun Haliak Iha Klaken]

HAKEREK-NAIN FREDERICO NUNO JERÓNIMO BOAVIDA

[FEDE/ARICO/FRENUJEBOV]

Hakerek nain Opiniaun - Públiku sira seluk no inkluindu Hau, mak ami hotu ne’e gosta hakerek tanba tuir ida-idak ninia prinsípiu. Mezmu ke buat ida ita dehan tuir prinsípiu ida-idak nian, maibé opiniaun públiku katak saida mak ita hakarak atu hato’o ne’e tenke ser nudar ita nia kontribuisaun ba Meius-Komunikasaun nudar atu hafahe-hanoin-lisuk. Tuir ida-idak nian, mak mai hau nian ne’e atu hau hato’o ba Públiku katak parte pur parte husi opiniaun ida-idak haketak tuir Títulu ne’e nudar kontéudu ba hau nia livru sira mak hamutuk ona Livru 24 ba momentu ida ne’e. Se ema balun sente-an dehan Hau Frederico Nuno Jerónimo Boavida ne’e rona no kopia ka hala’o aktus plagiatorizmu hasoru ema nia obra ka ema ninia hanoin karik; mak hau hakerek no la’os saida mak hau hetan husi estuda rasik eh auto-didátiku no análize; tan ne’e mak hau sempre prefere aruma hotu-ba koluna opiniaun hodi hein itaboot sira nia proteistu no krítika hasoru hau nia kontribusaun hanoin-lisuk mak lekeleer ba ita boot sira nia alkanse; mak karik se diak liu refere kedas mai hakerek-nain ne’e mak lekeleer hanoin hotu tuir Kada Títulu. Hau mós sente hanesan fali ema balun la kompriende dauk no atu ta’un fali hasoru ema ka Instituisaun mak hau husu atu ‘save’ hela hau nia Livru sira hanesan ‘SDB’, Xanana Reading Room, Eskola balun, maluk no maun-alin atu balun Padre eh lae; hodi nune’e hau nia obra sira ne’e loos duni namukari lemo-lemo; no atu sira mak karik iha hau nia dadus nudar hau ‘save hela ba ne’e’ la tenke ser mak sofre-fali mós dehan sira kopia eh hau mak kopia fali; no atu hau nia obra sira mós la hasoru ba bebeik destinu mak nudar iha pasadu ne’e ema naok-lori-halai Leptoop no USB halo hau lakon tomak para alein dadus pesoais selu-seluk, hau lakon mós obra-eskrita no tenke rekompoin fali.

Mundu Elektrónika Modernu ne’e katak buat hotu mak kopia no plagiarizmu ne’e iha elektrónika sensuradu katak detektadu; ema se deit mak hanoin-uluk-uluk, hakerek ulu-uluk nudar ulun ‘dahuluk’ ne’e mak sempre ninia dadus ne’e hetan lee husi ‘cefalografia’ mak atu ita seluk ho suporte ‘mikro-ultra-altefalante’ no ‘fibra-ótika’ hakarak hamosu fali ‘plagiarizmu ka ita atu engana ema seluk mós elektróniku ne’e identifika kedas tipu ‘close-up’ eh tipu ‘cloning-electronic’ hodi identifika ita nudar ‘segunda-voz basá ita sai deit mediu-altefalante ultrasónika no ita nia liang sempre simultane no la’os liang mesak ka orijinária. Karik, mak ita sira haburas ‘cloning-eclectronic’ ne’e ho intensaun revindica fali ema seluk nia obra mós, ita hotu ne’e sai nudar ‘hasara no copia’ eh plagiatór no sempre aparese ‘vozes-simultáneos’ no la’os duni ita mak nain. Ho nune’e, se Hau Frederico Nuno Jerónimo Boavida sempre temi nudar hakerek-nain ba obra atu la halo sira seluk prejudikadu hodi hetan sulan fali husi sira ‘mak tomé-entreaspas’ katak naran Tomé ne’e iha Biblia ne’e tau-fali ba prátika ne’e katak ema aprosima ho liafuan ‘tomé’ mak la haree fiar fali ema seluk no lakohi rona deklarasaun iha opiniaun públika hodi seguru ka lae no ta’u ema-nian an-loos bele sai-nudar kopia deit. Ida ne’e la’os sira lori naran Tomé mak nain eh kopia ka duun, maibé ita rona ema uza naran ‘Tomé’ la’os nudar ema nia naran, maibé nudar konseitu mak dehan la haree maibé ta’un hodi fiar-an katak ida seluk mak loos no ida loos ne’e kopia deit.

Dala-barak ema aprosima tiha liafuan ho deit anágrama hodi hamosu sentidu komparadu analójiku mak presupoin hela ema namulele iha konjuga sentidu se ema la informadu. Presupoin deit iha ne’e ita soe ba anin liafuan ‘tomé la hatene buat ida!’ eh ‘tomé mak hatene tanba nia mak hahú ta’un!’; iha ne’e presupostu ne’e sei mosu naktada malu husi postuladu ho destinu reseptor ne’e deskuñesidu: 1) katak ema mak kompriende Biblia sira sei kompriende liafuan ‘Tomé’ la’os nudar ema nia naran maibé nudar konseitu atu dehan katak ema mak la haree, la kuñese ne’e sei la fiar no la fásil atu simu nune’e deit se la komprova dauk. 2) presupoin mós katak ema balun bele leku-leku duun fali ninia maun-alin, kolega eh ta’un fali ema mak lori naran Tomé mak hasoru duni problema. 4) ema bele mós mak ho nosaun linguístiku ne’e iha nanis kuñesimentu léxiku-Semántiku no bele halo análize Síntakze ba liafuan no fraze ida, mak ema ne’e sei buka atu konjuga liafuan hodi hamosu sentidu. Liafuan ‘Tomé’ ema ho anágrama ne’e bele hamosu kompozisaun liafuan ‘To’o’ ho liafaun ‘mean’, ‘to’o’ ho ‘mesak’, ‘to’o’ ho ‘metan’, ‘tan-ó-mak-ema’; ‘tanba-ó-mós-ema-estranjeiru’ eh selu-seluk tan!. Ida ne’e duni mak ita hanaran presupostu ida hamosu tutan presupostu mak bele nadodon eh dadak-malu ka dabak-malu la para-rai, basá ita tatehik ema nia-hanoin ho liafuan kokor lubun ida mak mosu husi presupostu ida se ema la hatene ninia postuladu no ema la iha silojismu-lójiku pensamentu hodi kontesta antiteze ho teze hodi hamosu sínteze ida nudar hipoteze hasoru postuladu ida.

Nudar izemplu:

Teze: 1) Tomé la hatene buat ida!.

2) Tomé mak hatene tanba nia mak hahú ta’un

Antiteze: 1) Tome la hatene maibé ta’un!.

2) Tomé mak hatene tanba Tomé mak hahú ta’un

Sintéze: *Tomé la hatene buat ida ne’e mak hatene, tanba nia mak hahú ta’un!.

Anáize análita no análize sintétika hasoru postuladu ho premisas ka ‘dalil-dalil’ hirak nudar haktuir liu-ba ne’e, ikus mai lori fali ema sai konvensidu katak ‘Tomé mak tenke responsabiliza aktus tanba nia la hatene buat ida tansá ta’un nudar mak hatene buat hotu?’. No ho nune’e ema leku-leku iha problemátika naran ‘Tomé’ no la’os konseitu-Bibliku liafuan ‘tomé’ ne’e atu dehan saida eh iha ka la’e konseitu análize-komparativu kuantu grau-sintétiku mak sai kontéudu ne’e mak, bele poin-eim-kestaun ka lae?. Ho nune’e mak, se diak liu ne’e ita nia Tetun ne’e para ho presupostu mak naktada-nadodon iha presupostu selu-seluk nian leten, kuantu maioria ne’e sei iha faze rekompoin no reestrutura eh rehabilita konseitu Tetun, no efeitu ne’e hamosu hasoru fali fenómena sosiál no ekplorasaun personalidade ema nian no mós eksplorasaun Liang Tetun!.