EMPREZARIU NASIONAL TOLU MAK KOMPETE SOSA ASAUN TT

DILI - Prosesu sosa asaun (saham) Timor Telekom (TT), hahú ho kompetisaun hosi emprezáriu nasionál na’in tolu inklui Ricardo Cardoso Nheu, Abilio Araujo ho Nilton Gusmão. Nune’e ikus mai  TT  hili Nilton Gusmão maka manan tanba oferese presu di’ak liu kompara ho grupu rua seluk.

Prezidente Câmara  Comércio Indústria Timor Leste (CCI-TL), Oscar Lima hatete, nia orgullu no fó suporta maka’as ba emprezáriu nasionál, Nilton Gusmão tanba konsege sosa ona asaun Timor Telekom (TT).

Oras ne’e dadaun, membrus Konsórsiu Nasionál Timor (CNT) sei iha hela portugál hodi halo negosiasaun nune’e bele aprofunda liu prosesu ba sosa asaun TT ne’e.

Oscar hatete, hanesan Timoroan, nia prefere di’ak liu emprezáriu Nilton Gusmão maka sosa  asaun Timor Telekom duké  ema estranjeiru sira maka sosa.

Nia rasik lamenta ho polítika governu dahuluk ninian ne’ebé implementa liberalizasaun hodi fó oportunidade ba kompañia telekomunikasaun barak investe iha Timor Leste, nune’e fó impaktu ikus mai Portugal tenke deside fa’an tiha nia asaun.

“Ha’u fó kulpa ba eis Ministra Finansas Emilia Pires ho eis Ministru obras Públika Pedro Lay, momentu sira nain rua maka desidi hatama kompañia Telekomunikasaun rua de’it, sei laiha problema ba TT, mais liu ona, agora asaun TT rona Emprezáriu Nilton Gusmão maka manan nu’udar Prezidente CCI-TL ha’u apoiu, duké asaun ne’e mosu ba estranjeriu,”Informa Oscar Lima iha nia servisu fatin, Comoro, Kuarta, (13/07).

Oscar hatete, Agora dadaun iha kompañia telekomunikasaun tolu maka kompete iha Timor Leste, kompañia rua hanesan telkomcel no vietnam nu’udar empreza estatal mais tanba sa  kompañia TT, governu Timor Leste la sosa Maoria?

Maibé Oscar lima orgulhu tebes tanba portugál Telekom maka desidi emprezáriu Timoroan Nilton Gusmão maka manan  iha tenderizasaun ne’e. tanba ne’e presiza timoroan hotu nia apoiu. 

“Ha’u la konkorda ho hanoin balun ne’ebé tenta minimiza kapasidade setór nasionál Timor Leste, nu’udar Timor-oan lori CCI-TL apoiu Nilton Gusmão sosa asaun TT hosi Portugál Telekom,”katak nia.          

Iha tempu hanesan, tuir fontes kredibel ne’ebé lakohi públika nia naran hatete, Prosesu sosa asaun TT ne’e liu hosi tendirisazaun ida ne’ebé partisipa hosi grupu tolu, maibé ikus grupu Nilton Gusmao maka oferese presu di’ak liu.

Fontes ne’e mós lamenta ho informasaun ne’ebé fó sai iha mídia social katak  ema bo’ot balun iha Nilton Gusmao nia kotuk, ida informasaun bosokten, tanba prosesu tenderizasaun ne’e iha grupu tolu  maka tuir  no nia rezultadu emprezario Nilto Gusmão maka manan.

“Ba ha’u laiha problema maka timor ona ida iha intrese sosa, agora prgresu sei iha faza negosiasan  hosi Nilto Gusmao  sei halo negosia ho Portugal sira. Asaun TT empreza hosi  Brasil, mai bele nusa ita Timor labele sosa,”tenik fontes ne’e.

Entertantu kona-ba asaun TT, antes ne’e,  Vise Ministru Finansas, Helder Lopes deklara, rajaun governu Timor Leste la sosa asaun Timor Telekom (TT) tanba governu mantein polítika Liberizasaun Telekomunikasaun iha rai ida ne’e.

“Ha’u labele halo komentáriu  barak ba ida ne’e maibé ha’u dehan de’it, razaun governu la hola asaun TT, tanba de’it ita nia governu mantein polítika liberizasaun telekomunikasaun iha ita nia rai laran,” hatete Vise Helder Lopez ba Jornalista sira iha Salaun enkontru CCD, Kaikoli, Tersa, (05/07).

Helder hatete, se karik Timor Leste Liberiza ona entaun governu tenke konsiente ho ida ne’e no governu mós labele interven fali merkadu ekonomia iha rai ida ne’e.

Iha tinan hira kotuk liubá, OI hakarak fa’an mós Asaun ba governu, maibé ikus governu deside katak governu kontinua mantein asaun ne’ebé maka agora iha, no sei la sosa tan asaun hosi OI.

“Ha’u rona dehan iha ema balun maka hakarak hola ona, ne’ebé ha’u la hatene, maibé ha’u rona dehan hanesan ne’e, tanba ne’e governu deside ona atu mantein Polítika ne’e,” Helder rekoñese.

Helder Sublina liutan, laos governu laiha retornu atu sosa Asaun TT, maibé governu nafatin konsiste atu liberaliza ba polítika katak governu sei la interven merkadu ekonomia hosi setór sira ne’ebé maka investe iha rai laran.

Tanba bainhira governu interven hosi merkadu signifika governu taka ona odamatan ba ema atu mai investe iha rai laran.

“Ita fila ba istória, katak iha antes 2012 TL iha operador 1 maka TT, depois mai iha, depois 2012 iha tan operador tolu maka hanesan, Telemor, TT, TELKOMSEL, Governu maka halo polítika loke odamatan, sekarik ita loke ona odamatan maka ema tama, depois ita ba tama fali hodi interven fali merkadu ida ne’e lad un diak, tanba ne’e maka governu mantein Polítika ne’ebé maka iha ona,”deklara helder.

MOPTK la hatene informasaun

Antes ne’e Vise Ministru Obras Púbilkas Transportes no Komunikasaun (MOPTK), Inaçio  Moreira hatete, nia parte to’o oras ne’e seidauk hatene kona-ba prosesu fa’an no sosa asaun Timor Telekom (TT), ne’ebé  tuir informasaun na’in ba kompañia Esperansa Timor-Oan (ETO), Nilton Gusmão ba sosa ona asaun TT ho pursentu 54,1% iha Portugal Telekom (PT).

Inaçio Moreira husu atu halo investigasaun ba prosesu ne’e. Tanba tuir nia, atu fa’an ka sosa asaun ida ne’ebé ema barak nian presiza na’in hotu tu’ur hamutuk maka bele fa’an ba sé maka atu sosa.

 “Bain-bain kuandu  fa’an tenke bolu na’in hotu-hotu ne’ebé  niaasauniha TT ne’e mai tu’ur  hamutuk depois maka halo desizaun, ha’u  hanoin prosesu ida tuir dalan ne’ebé  los para ita hotu bele hatene. Ha’u  hanoin ita  tenke  halo investigasaun lai, tanba ita hotu seidauk hatene nia prosesu ne’e oinsá,’’ Inaçio Moreira ba jornalista sira iha nia kna’ar fatin Kaikoli, Segunda (4/7).

Inaçio  subliña katak, prosidemtnu legais ne’e lolo’os  presiza konsidera malu, labele ida-ida mai halo tuir nia hakarak no halo desizaun mesak-mesak, tanba Estadu ne’e iha lei tenke obdese ba lei.

        

PN Hein Klarifikasaun Governu

Tuir Prezidente Parlamentu Nasionál (PPN), Adérito Hugo da Costa, hatete, asaun TT ne’e hanesan kompañia ne’ebé governu mós iha nia asaun. Tanba ne’e, atu sosa ka la’e ne’e depende ona governu ne’ebé hanesan asionista ida.

“Governu durante ne’e iha hela komisaun nasionál ida ke halo hela estudu viabilidade. Ami akompaña hela ida ne’e rona katak to’o ikus aprejenta ona mais Konsellu Ministru haree katak laiha viabilidade, tanba  ne’e ita hein para governu bele mai klarifika iha Parlamentu Nasionál tanba  saida maka sira laiha interasasdu atu sosa ka aumenta persentajen hosi  asaun ne’e,” dehan Prezidente PN, Adérito  iha PN, Segunda (04/07).

Hugo hatete, governu hanesan asionista ida, maibé asionista maioria maka Oi kuandu Portugal fa’an  tia ona nia asionista ne’e ba OI, entaun iha kontekstu ida ne’e tanba  ida ne’e kaer maioria, entaun kuandu hakarak foti ona desizaun hodi fa’an  tutan nia persentajen asionista nian ne’e depende.

Mais agora ema ne’ebé de’it maka atu kompete ba ida ne’e iha direitu tomak atu bele aprezenta nia kapasidade atu sosa asionista ne’e direitu ninian, tanba  ne’e bele sosa hosi  ema ida bele mós ba konsórsiu.

Entertantu iha fatin hanesan Deputadu Osorio Florindo hosi  Bankada FRITILIN levanta iha plenaria katak, Timor-oan orgullu tanba  sosa asaun ne’ebé bo’ot hosi  TT maibé, nia la kontente ho governu nia pozisaun.

“Ita akomula rikeza estadu ba grupu ida, ita bele aprejenta buat oi-oin maibé iha nasaun ne’ebé maka nasaun ne’e lakon fali ho emprejariu lokal ida, ha’u  rona diskusaun iha Konsellu Ministru katak opiniaun la hanesan, tanba  ne’e governu tenke lakon ho individu ida hodi sosa asaun ne’e,”dehan Deputadu Osorio.

Nune’e nia dehan, se situasaun ne’e akontese nune’e duni entaun nasaun ne’e ema ida nian duni ona, seluk sira mate ne’e saugati duni ona. Tan ne’e nia husu ba Primeiru Ministru, Ministru Finansa no Ministru Obras Públikas Transporte no Telokomunikasaun (MOPTK), tenke ba halo aprejentasaun iha PN.

Portantu Diretór Ezekutivu Luta Hamutuk (LH), Mericio Akara hatete, loos duni ohin loron polítika liberizasaun iha área telekomunikasaun fó fatin ba se de’it tantu setór privadu ka kompañia privadu iha direitu atu sosa maibé importante maka nia prosesu tenki transparante no tuir sistema tenderizasaun, bainhira mosu KKN maka persiza halo investigasaun.

Parte Luta hamutuk seidauk bele foti konkluzaun katak iha ema balun iha kotuk maka dudu prosesu negosiasaun ne’e la’o sai nune’e.

“Ami prefere liu instituisaun kompetente sira hanesan Komisaun Anti Korupsaun, Instituisaun Públiku persiza halo investigasaun hodi hatudu ba públiku katak hosi prosesu ne’e la’o transparante ka lae no KKN ka lae ita hein di’ak liu maka iha investigasaun,” hatete Akara ba jornalista Timor Post iha nia servisu fatin, Farol, (05/07).

Luta hanmutuk mós preokupa ho pozisaun governu nian ne’ebé laiha pozisaun ida unidu no forte atu sosaasaunTT, tanba iha parte ida Ministériu Obras Públika no Transporte Komunikasaun (MOPTK) maka iha planu no konsege iha hanoin atu sosaasaunTimor Telkom (TT) ne’e ho razaun hahú investe, maibé iha parte seluk primeiru Ministru rasik lakohi governu atu sosaasaunne’e.

LH la fiar ho deklarasaun hosi governu ne’ebé hatete la sosaasaunTT tanba laiha benefisiu ka retornu. Se nune’e duni tanba sá maka kompañia privadu ida fraku los no laiha osan maibé nia bele sosa asaun? razaun ida ne’e la tama iha ema hotu nia rasional, se nune’e entaun tenke kestiona estudu viabilidade ne’e.

“Tanba ne’e hosi observasaun ami nian katak governu rasik la unidu iha prosesu atu sosa asaunTT ne’e, iha governante balun hakarak no governante seluk lakohi ne’e tanba saida?,”lamenta Akara.

Akara husu ba governu persija halo klarifikasaun tanba sá maka governou lakohi sosa no tanba sa maka governante balun hakarak balun lakohi?

LH sujere ba parte hotu atu hapara diferente ideas, importante liu maka persija halo investigasaun kle’an  atu públiku bele hatene ema se de’it maka merese atu hetan.

Kompañia Besik Elit Polítika

Entretantu ekonomista João Mariano Saldanha subliña, desizaun governu loke dalan ba setor privadu nasionál sosa share TT ne’e, desizaun ida ke di’ak. Maibé presiza investigasaun tanba públiku hakarak hatene kona-ba prosesu ida ne’e.

“Ha’u  hanoin públiku  hakarak hatene prosesu oinsá  maka kompañia  besik ba elit polítika  maka hetan, la’ós kompañia seluk? Sé prosesu ne’e transparente, ita basa liman ba resultadu ida ne’e,” João Saldanha hakerek iha nia wall rede sosial.

Saldanha hatete, uluk kedas nia defende polítika liberizasaun iha setór telekomunikasaun atu labele iha monopoli iha merkadu.

“Hanesan ema ida ne’ebé  uluk tur representa governu iha Board TT, ha’u  sempre hatete katak TT tenke  efisienti ho nakloke ba kompetisaun ho labele kaer monopoliu. Atan ha’u  mos dudu maka’as atu hamosu liberalizasaun setor telekonunikasaun ne’ebé  monopoliza hosi TT. Ita kontenti katak liberalizasaun mosu iha 2012,” Saldanha haktuir.

Tinan 2016, TT iha evolusaun ida tan. Portugal Telekom fa’an niasharemaioritariu ho setor privadu nasionál maka sosa.

“Ita hein katak manejemen TT foun bele professional atu kompete iha merkadu ho la uza protesaun governu. Husik nia halu desizaun ho la’o ho professionalismu, la depende ba protesaun governu. TT iha potensia bo’ot  tanba nia maka mosu uluk ho bo’ot liu Telkomsel ho Telemor (market leader) ne’ebé  mosu depois de liberalizasaun,”saldanha hatutan.

TT tenke hala’o estrategia ho desizaun sira ne’ebé orienta ba merkadu ho labele sai fali kompañia ida ne’ebé la efisienti tanba nain foun (share bo’ot) iha ligasaun maka’as ho elite polítika.

“Ema balu mos husu kona-ba hun osan nain foun nia tanba hetan kontratu ho tender governu ne’ebé  la transparenti, etc. Ida ne’e buat ida ne’ebé bele submete ba investigasaun,”Saldanha subliña.(max)

Timor Post