MUDANSA PRINSIPIU OTONOMISTA SIRA IHA ERA UKUN AN HUSI: JOÃO CHOQUE

João Choque – Jornal Nacional, opiniaun

Atan hau derepente hakarak hakerek opiniaun simples ida ne’e atu relembra fali ita hotu ba nakukun Timor-Leste (TL) iha tempu okupasaun.

Iha  tinan 24 povu TL moris iha situasaun komplikadu iha invazaun Indonesia ho rezim Soeharto to povu atu lakon tiha esperansa ba ukun rasik-an, tinan 24  nia laran Timor oan lubun mak aproveita atu kapasita an ho kondisaun minimu mais konsege halo remata sira nia estudu no hatur an hanesan ema intelektual no kontribui makas ba dezenvolvimentu provinsia ba dala 27 Indonesia e Indonesia konsidera tebes. Iha era ne’e ba mos hamosu matenek lubun ida maibe kontrariu prespetiva ho ema hirak no sempre halo opiniaun kontradis ho kebijakan Jakarta nian no brani koalia no halo asaun makas hasoru  Governu Indonesia.

Sira sente buat balun ladun furak no la favorese ba povu TL, sira hakilar makas atu Governu Indonesia tenki respeita dignidades humanu ema TL nian atu moris livre iha nia rain rasik no livre atu espresa ba sasan sira mak povu sente la los.

Akontesemento Craras viola tebes direitu ema nian aumenta tan akontesementu masakre Santa Crus, militar rezime Soeharto oho juventude sira iha vila laran ho arogantia sama ema TL nia dignidade maibe solidaridades intelektual Timor Oan sira minimu e mamuk.

Dala barak balun hasai estedmentu ka deklarasaun maibe halo tan deit laran moras ba joven sira,  matenek sira seluk deside atu nonok deit e mura2 dehan joventude beik ten tur lakohi buka serbisu ka eskola ba mete fali asaun sira ne’ebe mak kontra fali Indonesia, sira la hatene katak sira han hela fos mutin no supermie Indonesia nian. Maibe iha mos intelektual balun mak solider tebes, sira sakrifika an atu ajuda povu TL ne’e atu livre husi torturasaun no violasaun ba direitu fundamentu ema TL nian.

Ita bele ona foti konkluzaun katak matenek oan lubun mak esforsu hasai kursu iha tempu okupasaun sorin balun,  sensetiva atu ajuda hadia situasaun atu povu ne’e Indonesia tenki respeita ho dignu i ida seluk ignora no husik deit tanba konsidera joven ou povu ne’e beik ten. No mos sira hirak oan ne’e hetan komportamentu spesial iha tempu ne’eba e balun tur iha posisaun diak hodi foti desizaun.

Matenek oan sira ne’e matenek tebes soke hau konsidera sira la sai defeza diak ba intereses povu (matan at no tilun diuk) atu haree ba realidades mak povu infrenta.

Los duni ka Akordu 5 de Maio 1998 kona ba referendum esforsu intelektual otonomistas mos?

Ita akompanha iha facebook (fb) iha STL media group debates atakes entre ema nain rua “ Domingos Saldanha ho deputadu Eladio Fakulto konaba notisia balun ne’ebe hasai iha 6 de junho 2016 (STL) ne’ebe deputadu eladio konsidera desfama Presidente da Fretilin Sr Dr. Lu olo. Sr. Domingos Saldanha konsidera irmao Eladio  halo atakes mak la baseia ba faktus no konsidera atakes ne nakunu ho odio vingansa tanba hasai lia fuan otonomistas.Sr. Domingos Saldanha ho fuan bo’ot konfesa katak nia otonomia. Sr Domingos hakerek hikas nia defeza da honra hodi kontra tuir istoria naruk ninia ho ninian familia, Nia dehan nia familia mos mate lubun atu defende FRETILIN.

Ita husik tiha ema nain rua atakes malu ne ita fila hikas fali ba topiku iha leten no referensia oituan husi pledoi Sr Domingos Saldanha nian, tanba iha liafuan lubun mak hau senti inkomoda uitoan tan nia hateten nia ema otonomista mos iha direitu atu kritika atu koalia iha TL ne’e tanba konstituisaun TL garante ba direitu ne’e, kona mos ba jornal STT publika intervista Exmo. Sr Taur Matan Ruak(la mensiona tinan) ikus kona ba eventu historiku akordo 5 de Maio. Atan hau hakerek oponiaun ne’e tuir deit hau nia kbi’it hanesan ema klandestina ida eskola lahun la dikin e uluk mos ema konsidera ami sira be kontra hahalok militar ne beik nanis.

Mau beik hanesan hau hatene katak opiniaum hirak ne’e sei hetan resposta makas husi parte hotu ne’ebe mak senti ofensiva no la benefisia sira no hatun dignidades ema ruma, e dala ruma dadus la kompleta maibe hau fiar hau nia amigu hotu ne’ebe mak senti no hola parte iha resistensia durante okupasaun, sira aseita ho hau tuir ami nia kapasidades no realidades resistensia.

Los ka ema hirak ne’ebe defende otonomia iha tempu okupasaun direitu hanesan?

Hau dala ruma moe atu koalia sasan sira mak sensitiva hanesan dadaun ne’e tanba dala ruma ema sira dehan ita sura kolen fali, Maibe los atu sura kolen ka  lae nasaun TL ukun an tiha ona, etu tasak tiha ona, sempre iha ema mak tein.

Hau hare husi aspecto 2 ida naran Legal no ida seluk mak hau hanaran moral.

Kontituisaun hakerek momos konaba sidadaun hotu nian direitu, politika, suku, reliziaun, koor, kiak, riku otonomia ou prokem, hanesan, hau aseita i ita hotu aseita hau prefere.

Intlektual oan hirak mak koalia makaas ne’e sira mai husi back ground konstitusi ida uluk sira adora iha tempu rezime, maski kontituisaun iha tempu ne’eba halo violasaun bo’ot ba sira nia povu ne’ebe moris hamutuk ho sira iha sira rai horik ba Timor-Timur, sira nonok e la halo kauza. Maibe depois rai ne’e ukun an ona kontituisaun TL hanesan nasaun ida ne’ebe sira la partense ba ne’e hamrik e sira koalia uluk mak sira  nia direitu fundamentu.

Sr. Domingos Sandanha mos ho korazen tebes hateten ba publiku katak sasan hirak ne’ebe politikus sira iha TL halo mak kontradis ho povu nia hakarak nia kontra e kritika. Dala ruma ita hamnasa tanba tempu okupasaun rezime ita presiza ema sira brani hanesan ne’e araska, Mais ita tenki apresia tanba nasaun kontinua lao.

Los ka irmao Eladio Fakulto la intende didiak istoria to prosesu ukun an ne’e?

Penulis sejarah ho pelaku sejarah ne la hatene se mak bele sai testemunha akurat liu. Sr Domingos nian auto defeza segundu ne’e ligadu ho akordu 5 de maio, hau analiza katak Sr, domingos hakarak fo hatene ba publiku katak intelektual sira otonomia kontribui mos  prosesu ba desijaun Referendum. Karik hau sala deskulpa tanba depois halo diskuzaun uitoan iha FB STL media Group Sr. Domingos hamos kdng iha tempo refere.

Hau hakerek iha ne’eba atu husu atu halo debate publiku ho Sr. Domingos Saldanha konaba intensaun ninian ne’ebe mak kmok(bo’ot) atu defende povu atual ne’e no atu sai defensor ba povu nian moris diak ba futuru.

Aspekto ida seluk mak aspekto moral…

Atu deklara opsaun ukun an no opsaun otonomia ba povu terus nain laos hanesan ita hari’e partidu to deit tinan 5 ita bele influensia fali povu sira atu diside tan hili ida ne’ebe. Maibe opsaun otonomia ka ukun an akontese dala ida deit iha eventu iha ita nia moris? eventu ne’e akontese tanba esforsu povu no intelektual sira ne’ebe peka no hadomi povu ne’e ho referensia tinan 24 violasaun ba direitu humanu okupante ilegal rezime ida nian, inklui suporta husi komunidades Internasinal. Maske ho imtimidasaun forte husi milisia ne’ebe intelektual otonomista sira no hetan fasilidades diak husi Governu Indonesia forma rasik, maibe povu kontinua desidi hakarak ukun an.

Imi halai tan tiha ba Indonesia hodi povu TL sorin balun ba tan tiha e husik hela sira moris terus iha ema rain, depois imi fila mai TL no hakarak hola parte prosesu ukun an ne’e ho fiar an hatete dehan imi mos hakarak luta ba povu nia moris diak.

Hau duvidas Sr. Domingos Saldanha ita bo’ot nia povu ne’ebe mak imi intelektual sira influensia to sira oho ema lubun iha TL no agora sira fila araska mai sira nia knua, ita bo’ot sira mai no sai fali menthor ba povu ne’ebe laos ita bo’ot nia partensi. Ita ema TL ne’e kuaze lakon ona kepekaan e at liu mak ita la moe ka?.

Hau hakerek iha FB kontra Sr. Domingos Saldanha hodi la hatete katak nia ema otonomista hau so hatete deit nia laos partensi ba ami nia povu signifika katak’ sei nia hadomi duni povu TL ne’ebe kasian no terus nain ne’e divia nia prezensa kedas iha tempu okupasaun, minimal nia ho nia maluk intelektual sira halo netik asaun karidades hodi defende povu ne’e atu labele hetan violasaun no dignidades humana husi rezime Soeharto. Sukat Sr Domingos Saldanha ho ema Indonesia “Sri Bintang Pamungkas la folin, imi dehan  ema TL hadomi rai ne’e mais o nonok deit kuandu povu ne’e moris iha situasaun araska. Agora mak intelektual sira koalia direitu makaas hanesan kontituisaun ne’e sira mak luta ba, senti komik mais nemak realidades.

Hau nia aman ema apodete, hau servisu uitoan ba prosesu ukun an ne’e, sasukat ho hau nia amigu seluk ka familia seluk  sira terus liu hau do’ok, tama kadeia sai kadeia laiha justica, e balun uma laran kuaze mate mohu, balun kartus sei iha isin e aleiza to ate data, sira barak sai suaka to bulak iha ema rain. Atu hatete ba imi sira be intelektual mak laiha prinsipiu atu koalia sasan ruma sukat uitoan. resistensia nia ema sira mesak fuan bo’ot deit, maluk otonomista balun  fila ona mai TL ema simu maski laran ne’e Maromak mak hatene. Imi para ona ho arogante maski kontituisaun garante imi nia direitu, husik ona kanek ami hodi ba mate keta sukit bebeik.

Hau apresia sira korazen mai TL hakarak konfesa an katak otonomista, maibe keta haluha ema beik hanesan ami ne mos moris at iha Indonesia barak tebes, liu-liu milisia sira. Hatur imi nia an halo didiak atu imi sira be intelektual otonomista ne’e labele iha posizaun entre parede no punyal nia klaran.

João Choque

Hela iha Becora

Nomor Mobile 77256635.