TANBA SAIDA MAKA SEITOR JUSTISA IHA TIMOR LESTE SEMPRE HASORU PROBLEMA?

Abel Amaral*, opiniaun

Tuir konstitusaun RDTL art.67 kona-ba orgaun soberania nian ne’ebé hateten Orgaun soberania sira maka Presidente da Repubika, Parlementu Nasional, Guvernu no tribunal sira. Husi orgaun hirak ne’e hanesan orgaun estadu nian ne’ebé hala’o nia knar tuir prinsipiu hakekat poder nian ne’ebé hakerek iha konstitusaun RDTL art. 69 ne’ebé hateten Orgaun soberania sira, iha sira nia relasaun  ba malu no wainhira hala’o knar tenke tuir prinsipiu separasaun no interdependensia kbit nian  ne’ebé iha lei inan nia laran.

Iha mos, husi orgaun  estadu hirak ne’ebé mensiona iha leten, sira hotu iha politika ketak-ketak maibe iha obejtivu ida deit. No, objetivu estadu hirak ne’e hakerek iha konstitusaun RDTL art.6.a-j. Husi objetivu hirak ne’e maka “Defende no garatia nasaun nia sobernai, garatia no promove sidadaun sira nia direitu no liberdade fundamental, no respeitu ba estadu nia prinsipiu kona-ba direitu demokratiku (…)”.  Pergunta maka ne’e, objetivu hirak ne’e hala’o hotu ka lae?

Iha biban ida ne’e, hau tenta atu hare deit parte justisa nian, justisa iha Timor Leste bele dehan la’o mesmu iha buat barak persiza tau atensaun seriu husi orgaun estadu sira hotu-hotu. Buat importante ida maka husu ba orgaun estadu sira seluk atu suporta servisu autoridade judisiaria, advogadu no defensor sira, support iha ne’e siginifika katak orgaun estadu sira tenke respeitu independensia seitor justisa liu-liu autoridade judisiaria sira nian servisu. Tanba, sekuandu ita ladun respeitu independensia servisu autoridade judisiaria nian,  maka loron ida sei mosu dizastre boot iha institusaun estadu tanba ema ne’ebé kaer knar iha orgaun estadu nunka hakfodak atu kontra lei.

Tuir buat ne’ebé hau akompanha durante ne’e liu-liu parte justisa nian, ita hare problema ida ka rua ne’ebé existe no problema hirak ne’e sei iha ligasaun ho justisa. Problema hirak ne’e maka hanesan tuir mai: Menus rekursu humanus iha seitor justisa, pro-exembplu krime grave ruma, ne’ebé tribunal persiza hala’o knar kolektivu tuir lei, dala ruma tribunal labele hala’o tanba ita nia juiz lato’o.

Nune’e iha kazu balu tenke adia ba tempu seluk. Buat ida adiamentu ba tempu seluk ida ne’e bele halo proesu julgamentu iha tempu badak no bele mos  muda to’o tempu naruk. Problema seluk tan; tribunal hasai notifikasaun ba membru orgaun sobernnu seluk ne’ebé tuir alegasaun komete krime nune’e notifika nia atu tuir prosesu julgamentu iha tribunal, maibe orgaun soberania seluk tau atensaun seriu no la foti medida imedieta nune’e pesoal refere labele marka prezensa tanba ninia imunidade seidauk hasai. Problema seluk tan mos, bainhira membru husi sadauk orgaun soberania komete krime, prosesu justisa la’o to’o  tribunal  hatun sentensa, maibe ema refere kumpre nia pena prizaun lakleur deit katik sai ona tanba ho razaun maioria ne’e liga ho problema saude no iha balu fali ho razaun seluk . Ida ne’e orgaun estadu bele hare problema kiik ida maibe sekuandu ita husik bebeik mos problema kiik ne’e sai problema boot.

Probelma gaul ida seluk maka, ita hotu hatene ita nia eis Ministra Financas Emilia Pires, ne’ebé ninia kazu prosesa hela iha tribunal. Maibe molok tribunal hatun desizaun final, eis Ministra Financas Emilia Pires sei hetan fiar nakonu husi estadu hodi tuir reuniaun iha rai liur. Ida ne’e problema foun ida hasoru justisa  no publiku tenke tau atensaun seriu no orgaun estadu tenke esplika ba publiku ho didiak. Tanba eis Ministra Financas Emilia Pires ate agora seidauk fila. Tuir lolos eis Ministra Financas Emilia Pires tenke mai  iha tribunal hodi responsabiliza ninia hahalok tomak.

Ba problema eis Ministra Emilia Pires, ema balu hahu kritika hasoru autoridade judisiaria no nia advodadu sira, ba hau fo kritika hasoru autoridade judisiaria no advogadu sira ne’e normal. Maibe hanesan ema akademiku, fo hanoin mos ba publiku katak karik bele fo mos krtika ba iha orgaun estadu tomak tanba eis Ministra Financas Emilia Pires  tuir reuniaun iha rai liur, ida ne’e nia reprezenta estadu la’os reprezenta autoridade judisiaria no advogadu sira. Ida ne’e hau nia hanoin pesoal deit nune’e bele los bele lalos tanba ita kritika parte ida deit, parte seluk ne’ebé lolos ne’e sira mos involve maibe ita la kritka sira, iha kotuk sira hamnasa hela deit.

Tuir konstitusaun RDTL art.16 hateten klaru katak Sidadaun hotu-hotu hanesan iha lei nia oin, no mos iha direitu no obrigasaun hanesan. Nune’e husu atensaun ba orgaun estadu sira atu taun atensaun seriu ba problema hirak ne’ebé seitor justisa hasoru liu-liu problema ne’ebé autoridade judusiaria hasoru, se lae ita nia sistema justisa bele diak maibe ita hafraku fali iha nivel implementasaun. Seluktan, sekuandu problema justisa ita husi bebeik, publiku bele halo interpretasaun badak katak afinal justisa ne’e bale deit ba ema kiik no ema kbit laek sira, seluktan publiku bele dehan ita nia lei ne’e la forte, ida ne’e problema!!

Nune’e hanesan ema akademiku, hakarak husu ba oragun  estadu nia politika oinsa atu resolve problema sira ne’ebé seitor justisa infrenta? Ida seluk tan husu ba orgaun estadu sira atu fo klarifikasaun ba preukupasaun ne’ebé publiku hato’o kona’ba eis Ministra Financas Emilia Pires ne’ebé agora lakon husi prosesu justisa nia oin, no husu ba oraun estadu sira atu labele halo fali kritika malu kona-ba hasoru eis ministra financas Emilia Pires tanba ita boot sira hatene hela prosesu ne’e la’o oinsa. Nune’e husik parte akademiku, sosiedade civil no povu mak bele hato’o kritika tanba sira iha direitu tomak atu hatene prossu tomak husi estadu.  maka ne’e deit obrigadu e bem hajam.

*Agora dadaun Kuliah iha UNPAZ, fakuldade Direitu, servisu iha Fundasaun Mahein,

Email: maunabut762003@yahoo.com