EKONOMIA TL IHA ‘AMEASAS’ BOOT, TINAN 20 TAN BELE MONU BA EMA ESTRANJEIRUS

Atividades ekonomia Timor Leste nian, ohin loron, iha ameasa boot tanba hahuu kedas husi ekonomia makro to’o mikro, ema estranjeirus mak komesa domina ona.

Camara Comerçio no Industria Timor Leste (CCI-TL) nudar parseiru estratejiku Governu nian ba dezenvolvimentu, senti preokupa tebes ho ekonomia Timor Leste nian, ne’ebe fo oportunidade livre liu ba ema estranjeirus mai halo atividades ekonomia iha rai laran.

“Ita la bele nega katak, ekonomia ita nian ohin loron ne’e domina ona husi ema estranjeirus,” hateten Vise Prezidenti CCI-TL, João Alves, hodi responde JNDiario iha nia servisu fatin, Dili, Kuarta  (25/1/2016).

Realidade hatudu katak, ema estranjeirus sira, liu-liu Chinez, Indonesia, Nepal, India no Filipina, loke ona atividade negosiu ki’ik iha teritoriu Timor Leste. Ema sira ne’e balun loke kios ( US$ 1.00 Shop), balun tunu sate, loke tailor,  loke lojas nesesidades konstrusaun, balun loke ona super merkadu no mini merkadu no balun ho motor fa’an sasan tama sai bairo no aldeias sira.

Husi aspeitu ekonomia makro nian, hatudu momos katak, projetus Estadu nian ho valor milhoens ba leten maioria manan husi ema estranjeirus, hanesan husi China, Indonesia no rai seluk-seluk tan.

“Ami nia preokupasaun maka se ita la halo antinsipasaun no la hatur ita nia lei sira lolos, maka iha tinan 20 mai, ita Timor nia ekonomia sei monu ba ema estranjeirus nia liman laran. Ne’e sei fo perigu ba ita Timor nudar nasaun independenti no soberanu,” hateten João Alves.

CCI-TL nia posizaun, hateten João Alves, uluk kedas rekomenda ba Governu atu hatur difinisaun ba ema estranjeirus sira ne’ebe mak loke atividade negosiu iha Timor Leste. Katak, buat ne’ebe Timor bele halo, diak liu lalika fo oportunidade ba ema estranjeirus sira.

Tuir João Alves, problema boot ne’ebe CCI-TL identifika maka iha tinan mai oin, povu Timor  sei hasoru dezafiu boot, tanba dau-daun ne’e ekonomia ne’e monu tiha ona iha ema estranjeiro nia liman,  maibe ba ukun nain sira seidauk sente katak problema ne’e komesa mosu dau-dauk ona.

Nia hateten, se ukun nain sira nia vida moris hanesan setor privadu, katak buat hotu buka mesak, maka sira sei senti lolos katak, ekonomia TL nian monu tiha ona ba ema estranjeirus. Maibe, ukun nain sira la senti, tanba sira hetan regalia no  salariu permanenti husi Estadu.

CCI-TL mos halo diskusaun ona ho SERVE atu bele kontrola no hatuur regra ba ema estranjeirus sira ne’ebe mai loke kios iha TL, maibe  Governu sempre fo rajaun katak, iha artigu balun fo dalan ba ema estranjeirus individu atu bele halo atividades negosiu. Maibe, CCI-TL nudar mos mahon ba emprezariu ki’ik to’o boot iha rai laran, sempre rekomenda atu Governu define lolos ema estranjeirus nia dever atu loke atividade ekonomika iha rai laran. Katak, la bele mai fali loke kios, fa’an sate, tunu manu, fa’an terang bulan no seluk-seluk tan.

CCI-TL mos nota ona katak, uma sira ne’ebe maka Chinez sira halo iha Hudi Laran, Dili, la konfotavel, tanba uma sira ne’e maioria solda ho besi deit no hatuur deit iha rai leten hodi bele fo benefisiu ba sira  to’o tinan 30 tuir akordu ne’ebe sira halo ho rai nain. Mas, sira kalkula ona katak, postura uma ne’ebe sira halo to’o tinan 30 mai sei lahuk no  at hotu ona. Nune’e, rai nain maka sei sofre halo manutensaun to’o balun la bele sei nakfilak hotu ba lixu.

Eis Sekretariu Estadu Obras Publikas ne’e aprofunda katak, atividades negosiu ki’ik ne’ebe ema estranjeirus sira halo iha Dili tama to’o zona rurais sira ne’e hamate totalmente komunidade sira ne’ebe mak faluk ho kiak halo sira nia aktividade ba sira nia moris lor-loron nian. Basa, ema estrajeirus sira ne’e loke sira nia aktividade ho folin baratu no sira laprsija manan boot, ne’e katak atu atria ema ba sosa sira nia barak liu, maibe kuandu sira domina ona, loron ruma sira komesa hasae ona nia folin.

CCI-TL mos koalia dala barak ona ho Governu, liu-liu iha Servisu Migrasaun, SERVE  ho Ministeriu Comercio, Industria no Ambiente (MCIA) atu halao sira nia knar ativamente hodi  halo inspeksaun ho didiak no tenke identifika lolos, katak ema estranjeirus ne’e hakarak halo negosiu ho nia kapaital iha rekening hira, nia manan hira atu nune’e osan ne’e labele sai hotu ba rai liur.

“Se ita ba iha banku, to’o agora husu banku central mos seidauk koragem para fo nia report para hateten katak orsamentu ne’ebe sai ba liur durante tinan 2016 ne’e montante hira mak sai, tanba iha tinan 2014 CCI-TL hetan dadus husi Embaixada Indonesia, katak osan ne’ebe sai ba Indonesia hamutuk milhoens  298 USD. Tanba ne’e, dala ruma senti katak, osan ne’e la serkula iha nasaun ne’e,” hateten João Alves.

Nia haree katak, osan ne’ebe sei bele aguenta sirkula iha rai laran maka, salariu funsionariu publiku ho funsionariu empreza privadas sira nian, salariu F-FDTL ho PNTL,  pensaun ba ferik-katuas, osan bolsa da mãe, pensaun ba veteranus, no osan sira ne’ebe maka empreza nasional sira manan ho valor ne’ebe menus husi US$ 100.000,00.

Orsamentu ho volume boot ne’ebe aloka ba mega projetus, tuir João Alves, kuaze 80% halai hotu ba estranjeirus, tanba nesesidades projetus nian maioria ba halo kompras iha estranjeirus no barak liu mos tanba ema estranjeirus deit maka manan mega projetus sira iha rai laran.

Buat ne’ebe ironia oituan, hateten João Alves, moeda ho valor ki’ik ne’ebe sirkula iha rai laran mos, fo oportunidade ba ema estranjeirus sira mai foti dau-daun ona. Exemplu konkreta maka atividade US$ 1.00 shop ho atividades negosiu ki’ik sira seluk tan ne’ebe ema estranjeirus sira moa iha direitu ba loke.

Seluk fali, tuir João Alves, Governu mos autoriza ema estranjeirus loke jogus Casino iha Dili laran, ne’ebe iha potensia boot atu lori sai mos Timor nia osan.

”Ami mos husu ba suprmerkadu Lita Store, Leader, Jacinto Group, Starking dehan, iha inflasaun, dala ruma sira dehan katak fulan hira liu ba iha inlasaun 35% tanba kapasidade kompras loron ba loron menus ba bei-beik. Tanba Chinez sira mos agora loke super merkadu no mini merkadu hanesan kulat iha Dili laran no balun mos sai ona suplayer iha Timor,”  hateten João Alves.

Buat ne’ebe sai ejajeradu boot ba CCI-TL maka projetu sira fornesimentu eskritoriu ho valor manus husi US$ 40.000,00 mos ema estranjeirus maka manan.

Mosu rajaun balu katak ema estranjeiro sira bele loke kios, tanba TL adopta merkadu livre, Vise Prezidenti CCI-TL ne’e argumenta katak, se hanoin atu kompete ho merkadu livre, entaun tenke fo treinamentu ba Timor oan sira. Katak,  Governu iha dever boot atu halo investimentu hodi  kapasita Timor oan sira para atu bele kompete ho ema rai liur.

“Se ita sente katak kompetisaun ida ne’e ita labele kompete ho ema tanba sa mak ita adopta merkadu livre, lolos ita labele adopta merkadu livre, kuandu ita adopta merkadu livre maka ita sei simu konsikuensia katak osan la iha, osan semo hotu ba rai liur, no ita sei tane liman ba ema estranjeiro hodi selu ita nia salario,” hateten João Alves.

CCI-TL prinsipiu kedas konkorda ho merkadu livre, mas la konkorda ho atividades US$ 1.00 shop no lakonkorda mos ema estranjeirus sira mai hadau fali direitu Timor oan sira nian, hodi loke kios, tunu sate, fa’an manu lalar, halo terang bulang no kualker atividade negosiu seluk ne’ebe maka Timor oan bele halo no halo tiha ona.

João Alves argumenta katak, atu kompete negosiu ho ema China ne’e, Timor la aguenta tanba atividades negosiu ne’e sai ona nudar kultura id aba ema China sira. Se, Governu orgulhu katak, Chinez  sira mai fo serbisu ba Timor oan, ne’e mak Governu mantein maka lato’o tinan 10 ekonomia monu iha ema nia liman ona. Tanba, nei-neik no bei-beik Chinez sei mai destroi ekonomia TL nian.

“Ita to’o tinan sanulu se karik mosu problema ruma kona ba inflasaun ekonomia ka kona ba kapital Timor nian laiha ne’e atu husu responsabilidade ba se. Tanba ne’e maka CCI-TL hahu ona atu halo estudus ida detalhadu kona ba ema lokal ho estranjeirus hira mak halo negosio iha rai laran,” afirma João Alves.

Kona ba Timor oan barak la iha kreatividades atu diversifika vida  negosio, tanba ne’e maka Timor oan duni maka loke odamatan atu ema estranjeiro mos bele mai loke kios, João Alves, hateten, karik Governu kria ona kondisoens atu bele ema tama iha area negosio, desde area negosio ne’e mosu, espontanhamente komunidade ida-idak iha inisiativa halo negosio, hanesan iha Municipiu Baucau, Maliana sira bele halo negisio, sira ho sira nia forsa rasik la iha apoiu minimu ida husi banku ou Governu, maibe kompete ho ema ne’ebe mak mai hetan tiha fatin lakleur nia aluga, lakleur nia container mai no nia sobu hodi ba fa’an.

Nia garante katak, sasan ne’ebe mak Cina sira fa’an iha Timor laiha kualidade totalmente, tanba ne’e mak CCI-TL iha tempu badak sei halo dialogu ho Governu.

“Ami sei organiza dialogu ida ho Governu involve mos reperezentante membru CCI nian husi municipiu sira hotu hodi nune’e sira ida-idak tenke hato’o sira nia proposta. Oras ne’e dadauk CCI-TL mos halo ona akordu ho Thailandia hodi halo importasaun sasan sira hanesan nesesidades bazikus,” informa João Alves.

Nia haree katak, sasan ne’ebe mak hatama mai labele husi deit nasaun ida, tanba kuandu  iha konflitos ho nasaun ne’e maka povu sei hasoru problema, agora dadauk ita depende los deit ba iha Indonesia, tanba ne’e maka atu antisipa situasaun sira ne’e, CCi-TL halo ona akordu ho Thailandia atu bele importa mos nesesidades bazikas mai TL.

Liu husi dialogu komunitaria iha Suku Bemori, Munisipu Dili, foin lalais ne’e, Prezidenti Republika (PR) Taur Matan Ruak mos tau nia preokupasaun kona-ba rekursu naturais ne’ebe menus ba bei-beik.

Ita nia rekursu komesa tun, ita nia nesesidades komesa aumenta, maibe aproveitamentu ne’e ladun máximu. Ne’e preokupasaun ida ne’ebé maka laos ema ida nian deit, maibe to’o proprio sidadaun normal iha area rural sira mos preokupa,” hateten PR Taur Matan Ruak hodi responde reprezentante  komunidade sira iha Suku Bemori, Posto Administrativo Nain-Feto, Municipio Dili, Tersa (24/01/17).

Taur  halo komparasaun katak, uluk sira iha ailaran, iha liafuan ida dehan,  kuandu hahan barak, han naton para kabun labele bo’ot, kuandu hahan laiha han naton para labele mate.

Bayu Undan menus tan dadauk ona, pasu ba oin oinsa. Ne’e mezmu que aban (iha futuru-red) fura fali fatin mina foun ida, mas ne’e sei prosesu kleur to’o tinan hitu ou ualu (7-8) maka foin hetan fali osan.

Taur dehan, agora dadauk Timor Leste iha osan uitoan, maibe tinan-tinan sempre sai (gasta-red) ne’e kompara ho osan tama menus liu, duke sai, tanba ne’e ita iha problema.  mia

Jornal Nacional