Rekomendasaun “Cgeha!”, Promove no Proteje Direitus Hotu-Hotu Ba Ema Hotu-Hotu

Violensia funu iha Timor-Leste, la mósu de’it ba ema hirak ne’ebé halo funu, maibé mósu ho forma violensia ba direitus humanus hasoru populasaun sivil. Direitus sivil no polítiku no liberdade, hetan violasaun duranti konflitu, nune’e mós direitu atu hetan moris no direitus ba ema ida-idak nia seguransa, partisipasaun no liberdadi baziku esensial/importante ida ba ema nia dignidadi no dezenvolvimentu. Periodu naruk konflitu nian mós hamosu impaktu ba povu Timor-Leste nia direitus ekomomiku, sosil no kultural hanesan moris ne’ebé soin, saude, familia nia riku soin no edukasaun.

Liu-Hosi kriasaun CNRT nia magna karta no Nasoesn Unidas nia konstituisaun, no ratifikasaun ba kovensaun internasional kona-ba direitus sivil no politiku, no direitus ekonomiku, sosial no kultural, Timor-Leste hatudu duni nia dedikasaun hatu haketak-án hosi buat ne’ebé liu ona, no atu promove no protégé direitus hot-hotu ba ema ida-idak.

Komisaun (CAVR) rekomenda katak:

3.1.1  Governo Timor-Leste adopta aprosimasaun direitus humanus ida ba nia governasaun, hodi halo ninia polítika no dezenvolvimentu, atu nune’e desizaun hotu-hotu iha sistema governu tomak, hatene kona ba prinsipius direitus humanus.

3.1.2 Governu hola medida hotu-hotu ne’ebé presiza tebes atu nune’e bele garante implementasaun direitus hiarak ne’ebé governu fó tiha-ona nia dedikasaun atu kaer metin, liu-hosi nia ratifikasaun ba konvensaun internasional kona-ba direitus sivil no polítiku, konvensaun internasional kona-ba direitu ekonomia, sosial no kultural, ho tradatu sira seluk.

3.1.3 Governu uza relatoriu tratadu direitus humanus hodi hato’o ba Nasoens Unidas, nu’udar instrumentu ida atu nune’e bele sukat progresu kona-ba implementasaun direitus humanus ba hot-hotu, no relatoriu sira ne’e tenki loke ba públiku, atu nune’e bele deskuti iha Timor-Leste.

3.2  Direitu Ba Moris, La Hamlaha no Padraun Moris Nian Ne’ebé Soin

Ema timoroan barak mak Indonézia oho ka sira mate rasik durante tempu periodu mandatu tanba kazu hirak ne’ebé iha relasaun kazu konflitu nian, nune’e mós massakre. Ema barak liu mak mate tan hamlaha ne’ebé tuir lolo’os bele prevene durante tinan balu bainhira foin de’it mak hahú okupasaun Indonesia, hodi nune’e, halo violasaun ba ″ema ida-idak nia direitu fundamental atu labele hetan hamlaha’’ (Kovensaun Internasional kona-ba Direitus Kultural Sosial no Ekonomiku: Artigu 11.2).

Komisaun (CAVR) rekomenda katak:

3.2.1 Fó tulu ba familia sira atu bele lokaliza no hakoi fali mate isin ka ruin hosi sira nia maluk no ema hirak ne’ebé sira hadomi ne’ebé mate ona durante konflitu nia laran, no mós tuir rekursu ne’ebé iha, ke’e sai fali isin mate hirak ne’e tuir padraun ne’ebé lolo’os hodi nune’e bele tulun indentifikasaun no hatene kauza kona-ba ema hirak ne’ebé mate.

3.2.2 Halao konsulta ba komunidade ho familia sira, atu nune’e fatin importante oho no mate nian, tau ba memória hodi fó honra ba vitima sira.

3.2.3 Halo registu públiku ba ema hirak ne’ebé lakon, no liu-hosi hamutuk ho Governu Indonesia, halo investigasaun sistematika ida atu hare ema hirak ne’ebé naran iha ona lista, oras ne’e ne’ebé los, no sira nia kondisaun oin sa.

3.2.4 Parlamentu atu determina loron ida nu’udar loron nasionál atu tinan-tinan hanoin fali kona-ba hamlaha boot iha tinan 1978-1979 atu nune’e bele hanoin sira hirak ne’ebé mate tanba hamlaha ka tanba kazu hirak ne’ebé iha relasaun iha tempu ne’eba no mós atu apoia hanoin, estudu klean no atividadi ba edukasaun kona-ba problema seguransa hahan oras ne’e iha Timor-Leste, inkluindu mós halo preparasaun ida efetivu liu tan hodi bele hasoru dezastre.

3.2.5 Iha kazu dezastre humanitariu ne’ebé halo ema husik hela nia uma, Governu aktua tuir ONU  nia prinsipiu orientasaun kona-ba Dezalojamentu internasional,(E/CN.4/1998/53/Add.2, 11 Fevereiru 1998).

3.2.6 Governu dezenvolve no implementa polítika ne’ebé garante ba ema hotu bele goja hanesan rezultadu dezenvolvimentu, ne’ebé bele too mós ba komunidade hirak ne’ebé hela iha fatin izoladu liu, ne’ebé bele fó mós benefisiu ba feton, mane, labarik, katuas ka ferik no ema sira ne’ebé aleijadu, no fóoportunidadi ba sira ne’ebé laiha kbiit.

3.3 Direitu Ba Ema Ida-Idak Nia Seguransa

Direitu ba ema ida-idak nia seguransa fó sai ona iha konvensaun internasional direitus sivil no polítika maibé iha tempu barak liu periudu tinan 1974-1999, povu Timor-Leste liu bei-beik inseguransa ba ema Timor ida-idak no inseguransa ne’e mósu iha forma oin-oin. Hahalok hirak ne’e mak hanesan dadur ema arbiru, halo tortura, halo tratamentu dezumanu no hatun ema nia dignidadi ka halo kastigu, halo inkeritu, invade ema nia privasidadi,no julgamentu ne’ebé la justu.

Komisaun (CAVR) rekomenda katak:

3.3.1 Uma ka fatin hot-hotu ne’ebé iha Timor-Leste ne’ebé uza hodi dadur bei-beik ema tenki hatama  ba registu nasionál, hamutuk ho informasaun kona-ba ema hirak ne’ebé dadur iha fatin hirak ne’e no fatin hirak nia kondisaun dadur nian, no selesiona fatin hirak ne’e hodi nune’e tau ba memoria liu-hosi hakerek naran iha plaka ruma ka halo ho meius apropriadus seluk tan.

3.3.2 Ema hirak ne’ebé sei kontinua nafatin lori terus fiziku ka mental ka forma tratamentu dezumanu no hatun ema nia dignidadi ka simu kastigu ruma duranti tempu koflitu sira nia kondisaun, bele hetan dignoze profisional no heta tulun liu konselu (counseling), no hetan forma rehabilitasaun sel-seluk tan.

3.3.3 Ba agensia sira ne’ebé halao knaar atu hakbiit lei, tenki kaer metin ba padraun ás hosi presesu ne’ebé lolo’os, ne’ebé iha relasaun ho knaar sira hanesan ba kaer ema,  halo investigasaun bainhira kaer tiha-ona ema, asesu atu hetan defeza no dadur iha kadeia laran, hodi nune’e tuir duni lei domestiku no padraun direitus humanus nian.

3.3.4 Governu aplika politika ne’ebé halo prizaun hotu-hotu iha Timor-Leste ba monitor hosi liur, atu instituisaun estadu sira seluk, sosiedadi sivil Timor-Leste no organizasaun internasional sira bele ba hare.

3.3.5 Atu governu asegura katak iha no mantein nafatin prosedimentu ne’ebé lolo’os atu garante katak dadur sira tau iha kondisaun hirak ne’ebé soin ba ema, ne’ebé respeita sira nia dignidade mak hanesan:

Asesu ba kuidadus medikus ba ema hotu iha dadur laran.

Hahan no be’e ne’ebé soin duni ba ema hirak ne’ebé hela iha fatin dadur.

Buka atu halo prosedimentu ne’ebé lolo’os ba’a dadur labarik no joven sira, nune’e mós buka atu haketek sira husi dadur ne’ebé adultu.

Buka atu halo prosedimentu ne’ebé lolo’os hodi tau fasilidadi ba ema feto sira ketak husi mane sira.

Iha provizaun ne’ebé regula kona ba ema nia religiaun.

Dezenvolve programa rehabilitasaun ba dadur sira, atu nene’e bele fasilita sira bele mai reintegra ka fila fali mai iha moris social lor-loron nian, no sai membru lolo’os ne’ebé partisipa iha komunidadi nia moris.Programa hirak ne’e tenki hetan apoiu finansiamentu ne’ebé lolo’os.

Kria regulamentu no prosedimentu ne’ebé makas teb-tebes atu prevene pratika tortura ka abuzu seksual oi-oin ba ema hirak ne’ebé iha dadur laran.

Iha prosedimentu ne’ebé makas tebes hodi regula kona ba fatin dadur izoladu.Fatin dadur izoladu bele uza,bainhira ne’e sai nudar buat ida ne’ebé temporariu deit,no sai nudar buat ida ne’ebé esesaun hodi bazeia ba desizaun husi tribunal.Tenki mós kria prosedimentu fiziku no mental ne’ebé dezenvolvidu, no implementa ba sira ne’ebé dadur iha fatin ka sela izoladu.

Dezenvolvimentu ni implementasaun treinu nian kona ba direutus hunanus ne’ebé halao hela-deit ne’e ba’a ema hot-hotu ne’ebé servisu  kona ba korresaun/ hadiak, inkluindu ema ne’ebé ho pozisaun a’as. (*)

Matadalan