Dalen Ne’e Tenke Dezenvolve Ho Domin

DILI, (TATOLI) – Estandar, estandarte ka standard. Liafuan sira ne’e la eziste iha tetun, maibé kuandu loke disionáriu tetun tuir padraun Institutu Nasionál Linguístika (INL), mosu mak padraun.

Asentu, ortografia no gramátika mak sai hanesan problema ne’ebé afeta ba dezenvolvimentu dalen tetun. Tanba ne’e, atu hama’en (dezenvolve) lian ne’e tenke ho domin, sentidu hanesan patrimóniu úniku hodi konserva.

“Lian ne’e esprime sentimentu ida kle’an tebtebes”, hatete Vigário Episcopal Dioseze Dili, Padre Jovito do Rego Araújo, foin lalais ne’e iha ninia servisu fatin.

Dosente Universidade Nasionál Timor Lorosa’e (UNTL), Departementu Komunikasaun Sosiál, Dulce Martins, haktuir ezemplu liafuan standar ou estandarte, lahatene ida ne’ebé mak loos. “Iha disionáriu hakerek duni estandarte ka la’e? As vezes ema interpreta tuir ema nia hakarak, maibé laiha matadalan ida ita tuir katak iha liafuan komunikasaun hanesan ne’e”.

Mestri universidade públiku ne’e  hatutan: “Ami sempre  tau nafatin ema nia lingua maibé uza italic”.

Tanba ne’e nu’udar manorin husu atu sériu iha implementasaun. Katak, Estadu tenke kria lei ida ne’ebé mak promove lia-tetun hanesan padraun ba ema hotu atu uza.

“Agora ha’u ko’alia ne’e indonézia, portugés tama hotu, tanba ita laiha buat ida ne’ebé mak kesi metin ita atu uza ita-nia liafuan ne’e rasik, entaun loke luan atu simu tan lian seluk iha vida loroloron nian”.

INL halo serbisu maka’as ba dezenvolvimentu dalen ne’e, maibé presiza halo knaar liután atubele fó defeza, nune’e labele iha influénsia ho lian sira seluk.

“Tetun ne’e halo nia dezenvolvimentu ho karaterístika tetun ne’e rasik. Ba oin INL serbisu oinsá mak habelar ba sosiedade, tau iha prátika, liuliu iha eskola tanba sai sentru formasaun ida ne’ebé ema bele uza iha nia moris tomak”, komenta Dulce.

Dosente ne’e hatutan baze forte ida tenke iha eskola primária, sekundária, universidade. “To’o agora ha’u seidauk haree programa ida sériu husi parte INL nian para implementa iha moris loroloron hanesan estudante no dosente”.

Vigário Episcopal Dioseze Dili akresenta dalen ne’e iha ninia kultura, dinamismu nomós klamar. Signifika, gramátika ne’e hanesan arte ida ho formula hosi sujeitu, predikadu, no komplementu atu bele esplika di’ak ho prepozisaun, konjugasaun no artigu.

Maibé tuir ninia haree, hirak ne’e hotu seidauk dezenvolve ho di’ak, timoroan de’it mak bele hama’en ninia lia rasik ho realidade ne’ebé akontese iha mundu hanesan polítika, sosiál, ekonomia, phisikolojia, antropolojia no sosiolojia hodi hamosu impaktu diretu ba dalen hanesan elementu kulturál.

Padre Juvito mós konsidera Timor hasoru krize iha dalen no identidade. Tanba ne’e nia husu ba matenek nain sira ne’ebé aprende ona linguístika tuur hamutuk, rezolve liuhosi konsensu. Katak, kria literatura ida ne’ebé hakuak ema hotu ninia hakarak, nune’e rezultadu ne’ebé iha; “ita nian, la’os ami nian”.

Januario Freitas, estudante UNTL, hateten presiza dezenvolve dalen tetun hosi tempu ba tempu. “Iha ami-nia fakuldade, modu ba apredizajen nian barak liu ho lia-portugés maibé dosente sira uza tetun hodi tulun estudante sira kompriende”.

Fonte ne’e akresenta iha sira-nia fakuldade fó opsaun livre ba estudante atu elabora monografia ho tetun no portugés tuir kapasidade alunu sira-nian. Kritéria hakerek tetun mak tenke bazea ba disionáriu no gramátika INL nian.

Peskizadór seniór INL, Adérito José Guterres, haktuir INL hala’o ona knaar importante liu mak dezenvolve iha sentidu peskiza no hakerek. INL halo ona estudu, peskiza, rekolla dadus, análize, hakerek, disemina nomós servisu ho parte seluk hanesan Ministériu Edukasaun no instituisaun sira seluk ne’ebé presiza.

“Ortografia ida ne’ebé la’ós naranaran hatuur, maibé prosesu ida lori tinan besik 200 ona”, Adérito José Guterres, dehan foin lalais ne’e iha UNTL.

“Difikuldade ida mak ami tenke hanorin ho kréditu ne’ebé barak. Laós de’it hanorin maibé tenke prepara matéria, halo aprezentasaun, avaliasaun no agora iha tan serbisu INL nian la’ós buat uitoan, ne’ebé ami susar ho tempu tanba ita atu bá peskiza, maibé ita tenke husik hela ita-nia aula. Ita atu bá peskiza mas difikuldade iha orsamentu”.

Nune’e husu atu Governu tenke iha envolvimentu ida metin, fó knaar ba INL atu hala’o, maibé ikus mai sira rasik la fó apresiasaun ne’e mós problema iha dezenvolvimentu.

“Ita dezenvole, ita hanorin no disemina, maibé ita la’o iha dalan, ita haree nafatin dalen sira ne’ebé dominante, ema lako’alia maibé ema tau iha dalan ne’e barak. Se há’u ko’alia kona-ba panorama linguístika, ita haree panfletu ne’ebé ema tau, buat komérsiu ema tau ita haree lia-inglés ka indonézia mak sei domina, tetun uitoan liu. Ne’ebé Governu tenke haree ba ida ne’e”.

“Ami linguista hala’o knaar ida ne’e ami labele impoen, ami serbisu ami propoen katak ida ne’e tuir regra ne’e hanesan ne’e, agora Governu mak tenke impoen katak ita tenke hatuur hanesan ne’e”.

Nune’e iha buat barak ne’ebé Governu tenke haree, ezemplu programa sira iha televizaun língua indonézia mak domina, depois iha eskola balun hahú hanorin lian indonézia hanesan obrigatóriu, ne’e la’ós pasu ida di’ak atu dezenvolve tetun.

Iha Ministériu Edukasaun, profesór sira tenke hetan formasaun ne’ebé di’ak no natoon atu sira mós bele bá hanorin.

“Ita tenke hahú atu kumpre buat ne’ebé iha, se la’e ita rungu-ranga hela de’it, nasaun mak sai hanesan ne’e, povu lahatene loos ida ne’ebé mak nia atu kaer ba tanba bainhira komunikasaun sabraut dezenvolvimentu mós labele la’o tanba ita la entende malu. Ami bele propoen maibé Governu mak tenke hatuur lei hodi regula uzu tetun ho portugés iha públiku”.

“Ita bele ko’alia lia-tetun maibé bainhira hakerek susar tanba ita haree balun hakerek laiha pontu, laiha vírgula, ne’ebé ko’alia ho hakerek lahanesan. Iha hakerek tenke hili liafuan sira ne’ebé akadémiku, ligadu liu ba ita-nia área, ita lanaran hakerek, ita tenke fó ona valór ba lia-tetun iha nia uzu loroloron ne’ebé ita hahú husi universidade sai bá liur”.

INL hala’o ninia knaar hodi dezenvolve dalen nasionál ne’e bazea ba dekretu governu númeru 1/2004 loron 14 fulan-abril.

Tuir Diretór Nasionál Estatístika, Elias Ferreira dos Santos, sensus 2015 ema ko’alia tetun ho idade 10 ba leten ho porsentu 85, portugés iha porsentu 50 husi grupu idade 14-24, indonézia iha porsentu 41.1.

Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste nian iha artigu 130 hatete tetun no portugés sai lian ofisiál, no indonézia no inglés sai lia servisu.

Jornalista: Maria Auxiliadora | Editora: Rita Almeida