TLCE: Presiza Halo Estudu Klean Ba Lian Maternal

Rede edukasuan Timor –Leste Coalition for Education (TLCE) rekomenda ba Ministerio Edukasaun atu halo estudu klean ba implementasaun lian maternal iha ensino baziku sira, nune’e bele iha informasaun no dadus ne’ebe lolos.

Sekretario Nasional TLCE, Jose de Jesus rekonese peskiza ikus husi agensia UNESCO ba implementasaun lian maternal iha ensino baziku iha munisipius tolu, hatudu iha progresu signifikante tanba labarik sira nia nivel konesementu ba literasia no numerasia diak no sira hetan valor aas kompara ho estudantes husi eskola ne’ebe la implementa programa ne’e, maibe importante atu governu mos tenke halo estudu klena ba ida ne’e.

“Ministerio edukasaun tenke halo estudu ida klean kona ba implementasaun lian maternal atu bele aprezenta ba iha publiku no parlamentu sira, tanba husi peskiza mak ema bele hatene diak ka la diak no kontinua ga lae,” nia sujere, iha nia knar fatin Kaikoli, Dili. 

Nia espera, ho informasaun no dadus ne’ebe governu iha bele responde ona ba duvidas ne’ebe sosiedade kestiona liu –liu politiku nain sira kona ba benefisiu husi implementasaun programa ne’e. 

Nia konkorda hapara programa ne’e bainhira peskiza hatudu la fo benefisiu ba iha dezenvolvimentu estudu labarik sira nian, maibe diak liu tenke kontinua.

Alende ne’e, nia mos husu politiku sira atu analiza programa ne’e ho rasio no koalia sukat tanba lia fuan sira bele prejudika estudante sira nia mentalidade.

“Hamosu presaun fiziku ba labarik sira ne’ebe aprende ho lian maternal, tanba politiku nain sira mak koalia lian maternal ladiak no impede sira nia dezenvolvimentu ba lingua,” nia dehan. 

Durante implementasaun tinan tolu, nia dehan governu la aloka orsamentu ba programa ne’e, maibe orsamentu hotu mai husi UNESCO. 

Iha tinan 2010, UNESCO servisu hamutuk ho Ministerio Edukasaun hodi introdus lian maternal iha ensino baziku, ho objeitu atu fasilita profesores introdus siensia ba estudantes primeiru no segundu klase, nune’e sira bele komprende diak liu tan no hasa’e sira nia abilidade iha lee no konta. 

Enkuantu programa ne’e rasik implementa uluk iha eskola 10 husi munisipio Lautem, Manatuto no Regiaun Administratitvu Oe-Cusse hodi sai pilotu ba programa ne’e. Lian ne’ebe profesor sira uza mak lian Fataluku, Galolen no Baikeno. 

Tuir kurikulum nasional liga ba lian maternal (inan) nian, profesores pre-escolar klase A to’o B uza lian inan hodi hanorin maibe tama ensino baziku klase 1 uza lian inan fo introdus ba lian Tetun no Portugues.

Enkuantu to’o tama ba klase 3, lian inan nafatin sai instrumentu maibe estudantes aprende barak liu ona iha lian Tetun no Portugues liu –liu iha koalia no hakerek. Tama ba iha klase 4-5 estudantes aprende deit ona ho lian Tetun no Portugues.

Iha parte seluk, Membru Komisaun F Parlamentar ne’ebe kaer asuntu edukasaun, saude, kultura, veteranus e igualidade jeneru, Eladio Faculto konkorda atu governu halo peskiza profunda ida ba iha programa ne’e.

Tanba nia dehan, bainhira komisaun ba halo fiskalizasaun iha tereinu, sira simu lamentasoens barak husi profesores kona ba programa ida ne’e tanba prejudika prosesu aprendizajen. 

“Uluk, foun-foun dehan lian maternak uza hodi introdus deit ba labarik sira kona ba lia-fuan ruma ne’ebe estudante sira la komprende iha lian Tetun liu –liu letra no numeru, maibe ohin loron kuaze hanorin hanesan prosesu ensino,” nia hateten.

Alende ne’e, nia parte mos preokupa, tanba profesores uza nafatin lian maternal hanorin estudantes iha kuarta no sinco ano, entaun estudante sira susar ona atu aprende fali Portugues. 

Tuir nia, peskiza ne’ebe UNESCO halo ne’e la refleta situasaun real ne’ebe iha tanba realidade iha eskola sira ne’ebe implementa programa ne’e estudantes la hatene koalia lian Tetun no Portugues ho diak hanesan hakerek iha relatorio. 

“Ami nia observasaun, lian maternal ne’ebe la’o dadaun ne’e trava labarik sira aprende Portugues no Tetun, e lian ingles espalah iha teritorio tomak,” nia preokupa. 

Nia rekonese, lian maternal hanesan identidade Timor nian liu –liu kada munisipios, tenke prezerva atu labele lakon, maibe la signfika tenke hatama iha ensino aprendizajen.

Paulina Quintão | The Dili Weekly