Joventude: Tenke Deside Ona Presu Ba Sigaru

Organizasaun joventude, husu governu atu implementa ona regime kontrola tabaku liu –liu deside ona presu minimu ba sigaru iha merkadu, nune’e bele prevene labarik sira husi moras kronika hirak ne’ebe kauza husi fuma sigaru.

Koordenador organizasaun Aliansa Nasional Kontrola Tabacco, Matias dos Santos hateten governu kria ona kondisaun sira hanesan lei kontrola tabaku, rekursu humanu atu kontrola, maibe la tau iha asaun entaun susar atu hasai ema husi risku moras. 

Nia dehan, hanesan sosiedade sivil pronto atu kolabora ho governu liu–liu Ministerio Saude hodi halo sosializasaun ba regime kontrola tabaku ba komunidade sira atu komunidade liu –liu estudante sira bele iha konsiensia katak fuma ne’e estraga saude. 

“Ami kontinua advoka ho governu ba prosesu implementasaun, tanba lei ne’e aprova ona maibe ema barak seidauk hatene lei ne’e,” nia hateten, iha Delta Nova, Dili.

Tuir dadus husi Organizasaun Mundial Saude (WHO), mane adulto idade (18-69) iha 70% mak fuma no labarik ho idade (13-15) 42% mak fuma, se lahalo intervensaun agora maka problema saude publika sei sai problema bo’ot ba Timor –Leste.

Entaun, nudar jerasaun foun, nia parte preokupa ho grafiku ne’ebe persentajen konsumu sigaru ne’ebe kontinua aas iha Timor –Leste. 

“Nasaun sira ne’ebe produs tabaku, sira nia grafiku konsumu tabaku tun, e ita Timor lahalo produsaun ba sigaru no menus nutrisaun, maibe sira foti tempu fuma mak maka’as fali,”nia preokupa. 

Nia hateten, governu mos tenke asegura ona kios ki’ik labele fa’an sigaru tanba realidade hatudu kios ki’ik sira mak fo oportunidade ba labarik sira atu fuma liu husi sigaru ne’ebe sira fa’an rahun ho folin ne’ebe ki’ik. 

Nia sujere, atu governu hasa’e folin sigaru ba minimu $5 kada masuatu labele fo tempu ba labarik sira fuma, ema ne’ebe fuma sira ne’ebe iha osan. 

Entretantu, Diretor Organizasaun Youth Unity For Community Progress Antonio da Costa Martins, hateten sira halo ona sosializasaun ba joventude sira iha munisipio Manufahi, Liquisa no Dili kona ba impaktu sigaru ba saude no ekonomia familia, maibe informasaun sira ne’e seidauk to’o ba ema hotu. 

“La’os tanba laiha informasaun liu, sira hatene hela kauza sigaru ba saude maibe problema sentimentu tanba sira sente gostu bainhira fuma,” nia hateten.

Nia sujere, governu tenke tau ona prioridade ba iha implementasaun lei ne’e no halo sosializasaun ba komunidade sira atu komprende, nune’e kontribui hodi labele fuma iha fatin publiku sira. 

Alende ne’e, nia dehan governu mos tenke iha ona politika forte hodi implementa lei ne’e liu –liu fo sansaun ba ema hira ne’ebe viola tuir saida mak hakerek ona iha lei, labele tolera malu. 

“Ema hotu iha direitu atu fuma, maibe ema hotu mos iha direitu atu moris iha ambiente ne’ebe saudavel,” nia hateten. 

Antes ne’e, Diretor Saude Publika (DSP) Ministerio Saude (MS), Pedro Canisio hateten ministerio relevante (Ministerio Saude, Ministeriu Komersio no Industria inklui Ministerio Finansas) dezenvolve ona dekretu lei kona ba presu sigaru, maibe tanba governu ida ne’e labele ona hasai politika, tenke hein fali ba governu foun mai. 

Nia informa, presu ne’ebe deside mak husi $19 kada kilo hasa’e ba $300 kada kilo no folin iha merkadu $10 kada masu ida, maibe seidauk hetan aprovasaun. 

“Governu foun labele hasai politika foun ona, tanba ami halo tiha ona, ita hein deit governu foun lori ba Konselho Ministru hodi aprova,” nia hateten. 

Nia hatutan, sigaru fo impaktu ba saude publika liu –liu kria moras kardiovascular hanesan moras fuan, kankru, hipertensaun no seluk tan, tanba sigaru kontamina ho 40.000 nicotina no beneno sira seluk ne’ebe bele hamosu moras hira ne’e.

Paulina Quintão | The Dili Weekly